FOK!toen: Bloedige rellen in Santa Fe
In de nacht van zaterdag 2 februari 1980 liep een viertal bewakers rond 02.00 uur 's nachts door de hal van de staatsgevangenis van Santa Fe in New Mexico. Het leek een rustige nacht te worden en over een paar uur zou de ochtendploeg komen om de dienst van de nachtploeg over te nemen. Zover kwam het echter niet. Vanuit het niets dook opeens een man op die gekleed was in het uniform van een bewaker, met in zijn handen een zaklantaarn en een zelfgemaakt mes. De mannen deden nog een poging om het mes van de man af te pakken maar werden door andere gevangenen overmeesterd, geblinddoekt, geslagen en met messen gestoken. Het was het begin van één van de bloedigste opstanden ooit in een Amerikaanse gevangenis, waarbij meer dan 30 doden en honderden gewonden vielen. In FOK!toen een terugblik op de gewelddadige gebeurtenissen die vandaag precies 35 jaar geleden plaatsvonden.
Uit de Observer-reporter van 5 februari 1980
Eerdere opstanden
De staatsgevangenis van Santa Fe werd in 1885 geopend en was de plaats waar lange tijd de zwaarste criminelen van de Verenigde Staten werden opgesloten. In de zwaar bewaakte inrichting werden bakstenen gemaakt en vanaf 1903 werden de gevangenen ook ingezet om de eerste snelwegen in Amerika aan te leggen. In juli 1922 kwamen de gevangenen van de gevangenis in Santa Fe in opstand, vanwege de overbevolking, het slechte vreten en het gebruik van buitensporig geweld door de bewakers. Toen de gevangenen dan ook weigerden om naar hun cellen te gaan openden de bewakers vanaf de wachttorens het vuur op de samengestroomde menigte. Hierbij werd één gevangene gedood en een vijftal anderen liepen verwondingen op.
Uit de Ellensburg Daily Record van 15 juni 1953
De tweede opstand van Santa Fe vond plaats op 15 juni 1953. De gevangenen lieten weer hun ongenoegen blijken over het gewelddadige gedrag van de bewakers en zetten ditmaal hun woorden kracht bij door een dertiental bewaarders te gijzelen. In het daaropvolgende rumoer wisten een aantal bewakers te ontsnappen, die vervolgens twee gevangenen doodschoten en nog een aantal wisten uit te schakelen. Deze tweede rel leidde tot de beëindiging van de oorspronkelijke faciliteit als gevangenis en de bouw in 1956 van wat men 'The Main Unit' zou gaan noemen.
De oorzaken van de opstand van 1980
In 1980 had men in Santa Fe nog steeds last van overbevolking. In de gevangenis, die was gebouwd voor 900 gevangenen, zaten in de nacht van 2 februari 1980 zo'n 1136 mannen opgesloten. Ook was er veel onvrede over het besluit om geen educatieve en recreatieve programma's aan de gevangenen aan te bieden. Nadat men in 1975 was gestopt met het aanbieden van opleidingen werden gevangenen voor langere tijd in hun cel opgesloten. Dit zorgde op de lange duur voor de nodige onrust en geweld tussen gevangenen.
Een andere oorzaak voor veel spanningen in de gevangenispopulatie was de zogenaamde 'snitch game' die door de bewakers werd gespeeld. Gevangenen die zich niet wisten te gedragen werden door bewakers als informanten behandeld en waren vanaf dat moment de pispaal voor alle andere gevangenen. Er ontstonden grote spanningen in de gevangenis en het wantrouwen tegen zowel bewakers als mede-gevangenen groeide snel. Bruce King, Gouverneur van New Mexico, lag er niet wakker van en ook gevangenisdirecteur Felix Rodriguez en de hoofdbewakers Robert Montoya en Manuel Koroneos legden alle waarschuwingen voor een aanstaande opstand naast zich neer. Een besluit met bloedige gevolgen.
Uit de Eugene Register-Guard van 4 februari 1980
De vergeten sleutelbos
In de vroege uurtjes van zaterdag 2 februari 1980 waren twee gevangenen door een bewaker betrapt terwijl ze eigengemaakte alcohol aan het drinken waren. Binnen enkele minuten waren 4 van de 15 aanwezige bewakers in gijzeling genomen. De opstand had op dat moment nog in de kiem kunnen worden gesmoord, ware het niet dat een vluchtende bewaker een bos sleutels was vergeten mee te nemen. Niet lang daarna was slaapzaal 2-E onder controle van de gevangenen en werden met de achtergelaten sleutelbos nog meer gevangenen uit hun cellen vrijgelaten. Nadat toen ook nog een controlekamer van de gevangenis door de criminelen werd overgenomen hadden de mannen opeens de beschikking over nog meer sleutels, controle over alle deuren en konden de mannen ook in de wapenkamer van de penitentiare inrichting komen.
Een plattegrond van de gevangenis (Observer-reporter 5 februari 1980)
Terwijl de Nationale Garde de gevangenis van buiten hermetisch afsloot trok een woeste meute door de bajes. De administratie van de gevangenis werd geplunderd en samen met oude matrassen in de hens gestoken. Bij het ochtendgloren was de staatsgevangenis veranderd in een soort van oorlogsgebied waar bendes met elkaar een dodelijke strijd vochten en waar een groep extreem gevaarlijke criminelen bijeenkwamen om met de verraders en informanten in cellenblok 4 oftewel The Main Unit af te rekenen. Cellenblok 4 was evenwel ook het gedeelte van de gevangenis waar psychisch gestoorde criminelen en zedenplegers van de andere gevangenen werden afgezonderd.
Uit de Sarasota Herald-Tribune van 5 februari 1980
Een barbaarse slachtpartij
Toen de woedende meute bij cellenblok 4 aankwamen ontdekten ze dat er geen sleutels waren voor het gebouw. Vanwege een verbouwing in de gevangenis lagen er wel lasapparaten en deze werden in de daaropvolgende vijf uren gebruikt om de tralies van cellenblok 4 door te branden. De afgezonderde gevangenen smeekten de staatspolitie om hun te komen redden maar kregen geen reactie op hun smeekbedes. Ondanks de aanwezigheid van een achteruitgang werden de gevangenen niet bevrijd, omdat de politie geen actie wou ondernemen zolang er nog bewakers in gijzeling werden gehouden.
Via zendapparatuur in de gevangenis kreeg de Nationale Garde van treiterende gevangenen te horen wat de mannen van plan waren met de bewoners van cellenblok 4. Ondanks de onheilspellende berichten werd er echter geen actie ondernomen. Tegen het ochtendgloren waren de criminelen er eindelijk ingeslaagd om cellenblok 4 binnen te komen en werden de afzonderlijk opgesloten mannen uit hun cellen gehaald. Sommigen werden op gruwelijke wijze gemarteld, bij andere mannen werden ledematen afgehakt terwijl andere gevangenen werden onthoofd of levend verbrand.
Uit The Spokesman-Review van 3 februari 1980
In het programma Timewatch van de BBC zou een ooggetuige verhalen over de gruwelijkheden die hij in cellenblok 4 zag gebeuren. Zo werd het gezicht van een gevangene net zolang met een lasapparaat bewerkt tot zijn hoofd ontplofte. Ook vertelde hij over zijn celgenoot Mario Urioste, die een straf uitzat voor winkeldiefstal. De man was in cellenblok 4 opgesloten nadat hij eerder al eens was verkracht door een aantal mede-gevangenen. Urioste werd met een doorgesneden keel opgehangen, terwijl zijn afgesneden geslachtsdelen in zijn mond waren gepropt. Andere mannen waren doodgeslagen met stalen pijpen en waren bewerkt met gereedschap dat in de gevangenis werd aangetroffen. Een gevangene was bijna geheel onthoofd nadat hij met een stuk touw om zijn nek van een veranda werd gegooid. Het lichaam werd daarna weggesleept en in stukken gehaakt met bijlen.
Uit de Eugene Register-Guard van 4 februari 1980
Het einde van de opstand
Na 24 uren van bloedige en vurige rellen kon men eindelijk beginnen met onderhandelingen. Dat het zo lang duurde kwam ook omdat zowel de gevangenen als de staat geen woordvoerder beschikbaar hadden. Uiteindelijk kwamen de gevangenen over de brug met een lijst met daarin een elftal eisen, ten bate van de gevangenis en haar bewoners. Zo wilden de gevangenen dat er wat werd gedaan aan de overbevolking in de gevangenis, de terugkeer van educatie voor gevangenen en een betere behandeling in de bajes. Ook wou men in gesprek gaan met onafhankelijke wetsdienaren en de pers.
De gegijzelde bewakers zouden worden vrijgelaten nadat er een gesprek met journalisten was toegestaan. Een aantal van de gegijzelde bewakers was tijdens de opstand beschermd door gevangenen maar anderen waren het slachtoffer geworden van verkrachtingen, waren afgetuigd of op andere wijze gemolesteerd. Een zevental bewakers was er dan ook slecht aan toe. Een journalist zag hoe een man vastgebonden zat op een stoel terwijl een andere bewaker naakt en bloedend op een stretcher lag. Al snel bleek dat de onderhandelingen op niks uit zouden gaan lopen.
Gevangenen in Santa Fe in 1980
Een groep van zo'n 80 gevangenen wou inmiddels niks meer te maken hebben met de bloederige opstand en zocht dekking op het basketbalveld, waar ook de manschappen van de Nationale Garde waren aangekomen. In de ochtenduurtjes van zondag 3 februari kwam ook een grote groep Afro-Amerikaanse gevangenen zich bij het sportveld melden om zo afstand te nemen van de relschoppers in het nog nasmeulende gebouw.
Tegen het middaguur trokken zwaarbewapende eenheden van de Nationale Garde de restanten van de totaal verwoeste gevangenis in. Volgens officiele cijfers waren er bij de opstand in totaal 33 gevangenen om het leven gekomen. Sommigen stierven aan een overdosis drugs, maar de meesten werden op zeer gruwelijke wijze afgeslacht. Hiervan vielen 22 doden in het extra bewaakte cellenblok 4. Van de 33 doden waren 24 van Latijns-Amerikaanse afkomst, zeven waren blank, één was zwart en één was van Indiaanse afkomst. Meer dan 200 gevangenen moesten worden behandeld voor de meest uiteenlopende verwondingen.
Slechts een handjevol gevangenen zouden worden berecht voor hun misdaden tijdens de opstand. De zwaarste straf die werd geeist was negen jaar gevangenisstraf, maar dat was geen probleem voor een persoon die toch al levenslang moest zitten. Het zou toch nog zeven jaar duren voor het duidelijk niet werkende gevangenissysteem zou worden aangepakt.
Uit de Michigan Daily van 6 februari 1980
Exodus - The Last Act Of Defiance
De Amerikaanse thrash metalband Exodus zou in 1988 hun derde elpee Fabulous Disaster uitbrengen. Op dat album komen we ook het nummer 'The Last Act Of Defiance' tegen, dat was gebaseerd op de bloedige opstand in 1980 in de gevangenis van Santa Fe. Ook werd er over de opstand in 2001 een documentaire gemaakt, getiteld Behind Bars: Riot in New Mexico, waarin meer inzicht werd gegeven op de situatie waarin de rellen konden ontstaan.
Exodus - The Last Act Of Defiance
The second of February, 1980
Began three days of misery
A scene of retaliation
Epitomizing violence, horror, and vindication
Thieves, murderers, and rapists
Inundated their prison like homicidal sadists
Guards and convicts alike would pay the price
To them the electric chair
Would look like paradise!
Only degradation, torture, and cremation would suffice!
A sea of agony rolled in
Like the coming of the tide
The more fortunate escaped the insanity
Through suicide
The screams of the dying
Would haunt the living to the grave
Survivors of the riot
Relive the nightmare every day!
The Last Act of Defiance!
The Last Act of Defiance!
With a never ending appetite
Barbituates set them off like dynamite
Eradicating informants
Acetylene torches dealt the punishment
Melted from skin to bone
The fire silenced their screams to moans
Smoke filled the air from bodies set aflame
Begging for mercy, but their words
Were spoken in vain!
They weren't allowed to perish until they cherished all the pain!
A sea of agony rolled in
Like the coming of the tide
The more fortunate escaped the insanity
Through suicide
The screams of the dying
Would haunt the living to the grave
Survivors of the riot
Relive the nightmare every day!
The Last Act of Defiance!
The Last Act of Defiance!
Guards they had taken hostage
Were to blame for pushing them over the edge
Their brutality would be their demise
Like sharks in a frenzy they lashed out at their prize
When the madness had ended
The gore was too intense to be comprehended
No one explained the real reason why
For cruelty of a few
So many should die
They knew of the flaws, but stll insist the cause
Was justified!
A sea of agony rolled in
Like the coming of the tide
The more fortunate escaped the insanity
Through suicide
The screams of the dying
Would haunt the living to the grave
Survivors of the riot
Relive the nightmare every day!
The Last Act of Defiance!
The Last Act of Defiance!
