Mali: tekst en uitleg
Mali is zo'n land waar je decennialang vrij weinig over hoort, tot het plots breed in het nieuws komt. Het ligt ingeklemd tussen de Afrikaanse westkust, Algerije en Mauretanië, heeft een inwoneraantal van 16 miljoen zielen en is, zoals de meeste landen in de regio vanaf 1960 onafhankelijk. Van het muzikantenechtpaar Amadou & Mariam, die in 2004 samenwerkten met Manu Chao, kent u wellicht de hoofdstad van Mali al: “Dimanche à Bamako” is één van de (vrolijk swingende) nummers op dat album, alsmede de titel van het album zelf. (De single “Senegal Fast Food Dakar” is een aanrader; de videoclip laat (o.a.) zuidelijk Mali goed zien.) De Toeareg kennen we verder het best dankzij een automerk. Maar daar bleef (en blijft) het wel bij qua kennis van Mali.
Inmiddels weten nieuwslezers dat er een conflict is tussen Toearegrebellen en de Malinese overheid. We weten dat er troepen vanuit allerlei landen heen worden gestuurd om de overheid bij dat conflict te helpen. Verder wordt er in de dagelijkse ANP-berichtjes hierover weinig uitgelegd. Toch was ik benieuwd en las ik me (zo goed als dat kan op een zondagmiddag) in. Het resultaat leest u hieronder: een beknopte samenvatting van de (recente en vroegere) geschiedenis van het land, alsook een toelichting op de huidige oorlog.
Toeareg en Timboektoe: inheems en eeuwenoud
Het noorden van Mali is al sinds mensenheugenis een deel van de Sahara. Al die tijd woonden er in de hele westelijke Sahararegio Berbers, zoals ze dat al deden ver voor de Romeinen hen de naam 'barbaren' gaven. Hoewel de Berbers onder de voet gelopen werden door de Arabische hordes die zich in de vroege Middeleeuwen over Afrika en zuidelijk Europa verspreidden, zijn ze anderhalf millennium later nog steeds niet volledig gearabiseerd: een eigen taal, spelling en vele culturele uitingen en gebruiken zijn bewaard gebleven en worden nog steeds gepraktiseerd. Door de Berberse piraten die de Middellandse Zee onveilig maakten tussen ruwweg 1500 en 1850 (FOK!toen-artikel) hebben ze de afgelopen eeuwen echter geen goede reputatie opgebouwd.
Dat was tót de piraterij wel anders, in elk geval in Mali. In (o.a.) het gebied dat nu Noord-Mali is woonden de Toeareg, een Berbervolk dat een vooral nomadisch bestaan leefde tot er succesvolle handelsroutes ontstonden tussen Kano (Afrikaanse westkust), Spanje, het Mauritaanse Rijk en de oostelijke Afrikaanse rijken als Egypte en Ethiopië. De Toeareg woonden precies op die route en stichtten er een stad, Timboektoe. De stad zou rijk worden van de handel en eeuwenlang bekendstaan als een verlicht centrum van islamitische kennis en wetenschap.
Van (ongeveer) 1200 tot 1600 zou het Koninkrijk Mali, een verzameling van allerlei volkeren waaronder de Toeareg, bijzonder invloedrijk en welgesteld worden. Doordat ze veel van hun eigen inwoners als slaven verhandelden bleven landbouw en bevolkingsgroei echter achter bij de rest van de wereld en viel het land uiteen. De Toeareg zijn al die tijd blijven wonen waar ze tot op de dag van vandaag nog wonen: zie het kaartje hieronder.
Verspreiding Berbers in Noord-Afrika; donkerblauw de Toeareg
Franse kolonisatie van de (sub-)Sahara: 1890-1920
Al sinds de geschreven geschiedenis woonden de Toeareg op diezelfde plek in het centrum van Noord-Afrika en waren ze de belangrijkste schakel in allerlei handelsroutes dwars door Afrika heen.
Voedsel, goederen, mensen en dieren werden tegen betaling vervoerd van en naar de uithoeken van hun woongebied. Daar kwam verandering in toen de Fransen begonnen met het koloniseren van de Sahara. Dat wilden ze eigenlijk helemaal niet – de Afrikaanse westkust hadden ze immers al in handen – maar uit angst dat de Britten centraal Noord-Afrika zouden veroveren (en daarmee de Franse hegemonie van Casablanca tot de Kongo zouden kunnen bedreigen), begon men toch maar met de onderwerping van de Toeareg.
Dat ging niet zonder slag of stoot. Van het eind van de 19e eeuw tot aan 1917 werden er meermaals bloedige slagen en oorlogen gevoerd tegen onderbewapende Toeareg – kortweg kromzwaarden tegen mitrailleurs. Hoewel de Fransen zelf ook veel soldaten verloren, werden de Toeareg na de oorlog die 99 jaar geleden werd ontketend met een door de Toeareg uitgeroepen Jihad tegen de Franse kolonisator, in 1917 gedwongen de Fransen als heersers te erkennen.
Dekolonisatie en roep om autonomie: 1958-heden
Opstanden en onlusten bleven elke paar jaar de kop opsteken om een heel aantal redenen. De Toeareg werden veel belastingen opgelegd, moesten goederen voor de Fransen transporteren en waren dienstplichtig in het Franse koloniale leger. Toen in de jaren vijftig dekolonisatie aan de horizon gloorde, was de roep om een onafhankelijke Toearegstaat dan ook groot. De Fransen planden aanvankelijk dat de regio Azawag in het noorden van Mali een aparte staat zou worden, maar brachten het idee uiteindelijk niet tot uitvoering.
Zoals in zoveel Afrikaanse landen bleken de willekeurig getrokken grenzen een recept voor eeuwigdurende conflicten tussen de tot elkaar veroordeelde bevolkingsgroepen. Sindsdien is de geschiedenis feitelijk weinig veranderd – de Afrikaanse kust spreekt Frans en heeft een heel andere cultuur en geschiedenis dan het centrale woestijngedeelte. In diverse landen, bijvoorbeeld Niger, werden Toeareg gemarginaliseerd en vervolgd in de dictaturen die ontstonden na de dekolonisatie. Al in 1963 brak de eerste Toearegrebellie uit tegen de centrale Bamako-regering. Opstanden, protesten en aanslagen zijn over de vijftig jaar die erop volgden gesprenkeld in een continue roep om autonomie.
Arabische Lente en aardgasvelden
De afgelopen twee jaar zijn er twee heel belangrijke katalysatoren op te merken, die het letterlijk eeuwenoude conflict nieuw leven in blazen. De eerste is het vermoeden dat er in het noorden van Mali weleens veel meer olie en aardgas te vinden is dan tot dusver werd vermoed. Een Australisch bedrijf is sinds 2011 actief bezig met de exploitatie hiervan. Vanzelfsprekend vinden zowel de centrale Bamako-regering als de Toeareg dat ze recht hebben op eventuele winst op de grondstoffen.
Daarnaast brak in 2011 de Arabische Lente uit. In Libië vroeg Ghadaffi de Toeareg om hem te komen helpen met het neerslaan van de opstand. Daartoe werden Toearegmilitairen naar de conflicthaarden gebracht en met gloednieuw, modern wapentuig uitgerust. Toen Ghadaffi uiteindelijk verloor en een interimregering in zijn plaats kwam, werden de Toeareg Libië weer uitgeschopt. De wapens namen ze echter mee.
Zo waren er in januari 2012 opeens duizenden zwaarbewapende Toeareg in het noorden, die met die wapens hun claims op aardgas en onafhankelijkheid kracht konden bijzetten. Zo geschiedde. Men riep eenzijdig de onafhankelijkheid van de nieuwe staat Azawag uit en veroverde in rap tempo alle steden binnen het geclaimde gebied, waarvan Goa en Timboektoe de bekendste zijn.
Nu: (Franse) militairen tegen Toearegrebellen
Uit onvrede met de regering die in hun optiek de strijd tegen de Toeareg aan het verliezen was, pleegden Zuid-Malinese militairen in het begin van 2012 een staatsgreep. Daarmee werd twintig jaar van bloeiende democratie, waar Malinezen erg trots op waren, effectief beëindigd. Sindsdien kent u de feiten: in de burgeroorlog van 2012 tot de zomer van 2013 probeerde het zuiden het noorden terug te veroveren, terwijl de Toeareg het gebied probeerden te behouden en de macht te consolideren en uit te breiden naar Zuid-Mali.
Geen enkel land erkende de onafhankelijkheid van Azawag en al snel vochten Westerse militairen mee tegen de opstandelingen in het noorden. De Fransen bombardeerden zoals we weten Jihadistische stellingen in het noorden. De BBC schreef vorig jaar al dat het Westen heeft onderschat wat de gevolgen voor de regio zouden zijn van een omverwerping van het Ghadaffiregime.
Het is tragisch en treffend dat een eeuw na dato opnieuw Europeanen de Franssprekende gebieden in het zuiden helpen verdedigen in een strijd tegen 'gewone' en Jihadistische Toeareg. In honderd jaar is er kortom maar weinig veranderd. Hoewel het noorden momenteel weer in handen is van de Bamako-regering en er in juni een vredesakkoord is gesloten, is de situatie nog steeds explosief. Letterlijk: de enige functionerende bank in Noord-Mali werd deze week opgeblazen en de rebellen hebben inmiddels de wapenstilstand weer opgezegd.
In januari 2013 maakten bekende artiesten uit Mali, waaronder Amadou en Mariam, het lied “Mali-ko”, ofwel “Vrede”. Er wordt opgeroepen tot vrede en hardop afgevraagd: wat is er aan de hand in ons mooie Mali? Laten we hopen dat het land, tot voor kort één van de glanzende voorbeelden van gezonde democratie in de regio, trots op zichzelf kan blijven zoals het tot voor kort zo duidelijk terecht was. Peace out.
