‘Keltisch’ wagengraf uit de IJzertijd ontdekt in bossen bij Heumen (Gld)

Eind 2018 ontving Nico Roymans, hoogleraar archeologie aan de Vrije Universiteit, het bericht dat een bijzonder graf was ontdekt en vervolgens illegaal opgegraven in de bossen bij Heumen ten zuiden van Nijmegen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wist uiteindelijk beslag te leggen op de complete grafinhoud en deed op de plaats van de ontdekking een controlerende opgraving. De Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed doet thans strafrechtelijk onderzoek naar het handelen van de vinders.

Inhoud graf
De inhoud van het graf bestaat uit een groot aantal voorwerpen van brons en ijzer. Op dit moment wordt volop gewerkt aan de reiniging en conservering van het materiaal. Dat gebeurt in het atelier van Restaura in Heerlen. Deze eerste fase van het onderzoek zal naar verwachting eind dit jaar worden afgesloten. Inmiddels hebben we al een beeld van de aard, samenstelling en datering van het graf, reden om in de vorm van deze perspresentatie een eerste toelichting te geven op de wetenschappelijke betekenis van het graf voor de Nederlandse archeologie.

Duidelijk is dat het gaat om een zogenaamd wagengraf uit de IJzertijd en meer speciaal uit de 5e eeuw v.Chr. Op grond van de huidige gegevens kan de grafinhoud als volgt worden gespecificeerd:

Vaatwerk: een grote bronzen emmer of situla en een drinkbeker van aardewerk.
Wapens: een zwaard en een aantal speer- of pijlpunten.
Wagen: vele metaalresten van een tweewielige wagen, waaronder ijzeren wielbanden, aspinnen en bronzen naafbanden.
Paardentuig: twee paardenbitten, en vele bronzen sierschijven en andere opsmuk van paardentuig.
Crematieresten: deze worden momenteel onderzocht.

Vrijwel alle objecten uit het Heumense graf zijn te beschouwen als importen uit zuidelijker streken.

Het grafritueel
Het grafritueel kan als volgt worden gereconstrueerd. De dode is gecremeerd op een brandstapel, samen met de boven genoemde grafgoederen. Bij veel objecten, vooral die van brons, is te zien dat zij zijn vervormd door de hitte van de brandstapel. Vervolgens zijn de crematieresten en de metalen voorwerpen verzameld, verbogen en platgedrukt, en als één compacte massa bijgezet in een kleine grafkuil van slechts 50 cm doorsnee.
Door de geritualiseerde vernietiging van de meeste grafgoederen tijdens en direct na de crematie, bevinden deze zich thans in een heel andere conditie dan bij gelijktijdige wagengraven uit zuidelijker streken, waar inhumatie is toegepast en waar de grafgoederen in gave staat in het graf zijn geplaatst.

Wagengebruik
Tweewielige wagens zijn vanaf de 5e eeuw v.Chr. gebruikt in het grafritueel van de sociale bovenlaag van Keltische groepen in vooral Noord-Frankrijk, Midden-Duitsland en bepaalde delen van Engeland. Echter, daar worden zij in de regel aangetroffen in inhumatiegraven, waarbij de complete wagen met de dode in het graf is geplaatst. De wagens werden als strijdwagen gebruikt. Zo werd Caesar in 55 en 54 v.Chr. tijdens zijn campagnes in Britannia nog geconfronteerd met stammen die de tweewielige voertuigen als strijdwagens inzetten (De Bello Gallico 4.33; 5.15-17). Daarnaast vormden de wagens ongetwijfeld een belangrijk statussymbool voor hun eigenaar en zullen zij gebruikt zijn bij ceremoniële aangelegenheden.

Verwante vondsten uit Nederland
Het Heumense wagengraf is niet uniek voor Nederland. Reeds eerder zijn in Nijmegen resten van een tweewielige wagen uit de 5e eeuw aangetroffen in een crematiegraf. Verder kennen we uit dezelfde periode enkele elitegraven met bronzen vaatwerk en/of paardentuig, maar zonder wagenresten. Uit een oudere fase van de IJzertijd, de 7e eeuw, dateert het bekende wagengraf van Wijchen, maar het betreft daar een vierwielige ceremoniële wagen die niet inzetbaar was als strijdwagen.

Voortgezet onderzoek
Het nieuw ontdekte wagengraf uit Heumen roept allerlei vragen op die we door aanvullend onderzoek gaan trachten te beantwoorden. Hoe zag de Heumense wagen er precies uit? Uit welke regio is de wagen geïmporteerd? Wat kunnen we zeggen over de leeftijd en het geslacht van de dode? Hoe zag zijn netwerk van relaties met andere streken eruit? Betreft het misschien een regionale Keltische leider uit Noord-Frankrijk of Midden-Duitsland die met zijn gevolg naar het Nederlandse rivierengebied migreerde? Of moeten we denken aan een leider van ‘Nederlandse’ komaf die zich spiegelde aan de zuidelijke Keltische elitecultuur en daar ook de middelen voor had? Kortom, prangende vragen die in ieder geval aangeven dat de toenmalige IJzertijdgemeenschappen in ons land deel uitmaakten van bredere Europese netwerken.

Expositie
De Provincie Gelderland is thans eigenaar van het Heumense wagengraf en subsidiegever voor de restauratie van de vondsten. Na de restauratie zal het graf worden toegevoegd aan de rijke collectie bodemvondsten van Museum Het Valkhof te Nijmegen en daar worden geëxposeerd. Daar kunnen ook verschillende andere elitegraven uit de Nederlandse IJzertijd worden bewonderd.

Reconstructie strijdwagen (Ronny Meijers/Museum Het Valkhof, Nijmegen.)

Bronzen sierschijven behorend bij paardentuig uit het wagengraf van Heumen (Restaura/Museum Het Valkhof, Nijmegen)

Ritueel vernietigde bronzen situla (Restaura/Museum Het Valkhof, Nijmegen)

Door het vuur van de brandstapel vervormde bronzen naafbanden van de strijdwagen van Heumen (Restaura/Museum Het Valkhof, Nijmegen)

Aarden drinkbeker uit het wagengraf van Heumen (Restaura/Museum Het Valkhof, Nijmegen)