Palestijnse arts ontvoerd naar martelgevangenis

In de nacht van 27 december 2024 werd de Palestijnse kinderarts dr. Hussam Abu Safiya, de directeur van het Kamal Adwan-ziekenhuis door het Israëlische leger gearresteerd. Dit ziekenhuis was, volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), het laatste nog functionerende hospitaal in Noord-Gaza. Israëlische troepen bestormden de kliniek, gaven patiënten en personeel bevel te vertrekken, en namen vervolgens de arts-directeur mee naar een toen nog onbekende locatie. Videobeelden van Israëlische tanks en soldaten die zich in en rondom het ziekenhuis ophielden, werden later gepubliceerd door diverse media. Terwijl Israëls leger aanvankelijk ontkende dat het dr. Abu Safiya in hechtenis hield, kwam er uiteindelijk de bevestiging dat hij ‘ondervraagd’ wordt op verdenking van ‘terroristische activiteiten’ en vermeende ‘Hamas-banden’.

Sindsdien heeft een reeks NGO’s, waaronder Amnesty International, Physicians for Human Rights Israel (PHRI) en het Internationale Comité van het Rode Kruis (ICRC), fel geprotesteerd tegen zijn arrestatie. De belangrijkste zorg is dat er geen openbare duidelijkheid bestaat over onder welke omstandigheden hij wordt vastgehouden. Palestijnse en internationale mensenrechtenorganisaties spreken van een ‘gedwongen verdwijning’ en vrezen dat de arts het slachtoffer is van mishandeling of erger. Hoewel Israël verschillende aantijgingen heeft geuit over verbanden tussen dr. Abu Safiya en Hamas, is er vooralsnog geen doorslaggevend bewijsmateriaal of formele aanklacht gepubliceerd.

De gedwongen sluiting van het Kamal Adwan-ziekenhuis, die gepaard ging met zware beschietingen en bombardementen, staat niet op zichzelf. De recente belegering van ziekenhuizen en de arrestatie van medische hulpverleners passen in een breder patroon van wat mensenrechtengroeperingen beschouwen als ernstige schendingen van het internationaal recht, waaronder marteling en willekeurige detentie.

Sluiting van het laatste functionerende ziekenhuis
Het Kamal Adwan-ziekenhuis was tot eind december 2023 de belangrijkste medische voorziening in Noord-Gaza. Volgens de WHO bediende het voorheen ruim 400.000 inwoners. Toen Israël Noord-Gaza onderworpen had aan intensieve bombardementen en grondoffensieven, nam de druk op het ziekenhuis sterk toe. Patiënten met zware verwondingen moesten vaak op de vloer of op geïmproviseerde bedden worden behandeld, door een tekort aan zowel ruimte als medisch materiaal. Veel andere ziekenhuizen in het gebied waren al gebombardeerd of geëvacueerd.

Dr. Hussam Abu Safiya, die was opgeleid tot kinderarts, stond aan het hoofd van deze instelling. Hij werd door zowel lokale bewoners als internationale hulporganisaties geprezen om zijn vastberadenheid: zelfs nadat zijn zoon Ibrahim voor de poorten van het ziekenhuis was omgekomen bij een Israëlische droneaanval, bleef hij op zijn post. De arts gaf in diverse media, waaronder Amerikaanse en Europese kranten, een inkijk in de rampspoed die zich in Noord-Gaza voltrok: van baby’s die onderkoeld stierven door gebrek aan verwarming tot doden die in tenten moesten worden opgeslagen omdat het mortuarium overvol was.

Aanhoudende beschietingen en humanitaire wanhoop
In de aanloop naar de arrestatie van de ziekenhuisdirecteur werd Kamal Adwan dagelijks onder vuur genomen door artillerie en drones. Artsen en getuigen spraken van ‘constante angst’ voor nieuwe aanvallen. Volgens het ICRC en andere humanitaire organisaties was de situatie voor de overgebleven inwoners van Noord-Gaza al levensbedreigend: door de kou (temperaturen van rond de 7 graden ’s nachts) en gebrek aan medische zorg stierven al meerdere pasgeborenen aan onderkoeling en ondervoeding trof een groot deel van de bevolking.

Toen Israëlische grondtroepen op 27 december de kliniek definitief binnentrokken, werd personeel en patiënten op bevel van het leger uiteen gedreven. Een deel van hen werd, naar verluidt, meteen meegenomen voor ondervraging. Er ontstond chaos: sommige patiënten konden zichzelf niet verplaatsen, anderen werden gedwongen om op hun knieën te zitten terwijl soldaten hen fouilleerden. Uiteindelijk volgde de arrestatie van dr. Abu Safiya.

Videobeelden en getuigenissen
De laatste beelden van de ziekenhuisdirecteur die door Israëlische media openbaar werden gemaakt, tonen hem in zijn witte doktersjas. Langzaam loopt hij over het puin naar twee tanks, waaruit een Arabisch sprekende soldaat hem via een luidspreker sommeert zijn bovenkleding op te tillen. De tankdeur gaat open, de arts stapt naar binnen, schudt de hand van een soldaat, en wordt daarna even gefilmd terwijl hij de tank weer uitkomt.

Later doken er ook dronebeelden op van wat Israël presenteerde als een ‘ordelijke coördinatie van de evacuatie’. Medisch personeel en patiënten, zichtbaar angstig, werden in groepjes onder schot van het ziekenhuiscomplex weggeleid. Diverse getuigen, onder wie een journalist genaamd Mohammad Al-Sharif, beweren echter dat de situatie na de camera-opnames volledig uit de hand liep. Mensen zouden zijn geslagen, geblinddoekt en gedwongen zijn hun kleren uit te trekken, zelfs in de ijskoude winterlucht. Dr. Abu Safiya is hierna niet meer in het openbaar gezien.

De beschuldigingen en Israëls wisselende verklaringen
Aanvankelijk stelde Israël dat dr. Abu Safiya werd ‘ondervraagd op verdenking van terroristische activiteiten’. Hij zou, aldus het Israëlische leger, een ‘functie binnen Hamas’ bekleden. Bewijs daarvoor ontbreekt in de officiële verklaringen. Verschillende Israëlische media, zoals Channel 14 en i24, berichtten over zijn aanhouding, maar gaven wisselende details. Sommige Israëlische woordvoerders beweerden eerst zelfs dat er ‘geen indicatie’ was van zijn arrestatie, ondanks foto- en videomateriaal en zelfs na eerdere verklaringen waarin de Israëlische strijdkrachten bevestigden dat ze de arts hadden meegenomen.

Volgens het Ministerie van Volksgezondheid in Gaza en familieleden van de arts is hij bij zijn arrestatie mishandeld en gewond geraakt. Dr. Abu Safiya was zelf eerder al getroffen door granaatscherven tijdens bombardementen; zijn gezondheidstoestand kan daardoor precair zijn. De angst bestaat dat hij door eventuele marteling of gebrek aan medische zorg in levensgevaar komt.

Sde Teiman: martelgevangenis
Dr. Abu Safiya wordt vastgehouden op de militaire basis Sde Teiman in de Negev-woestijn. Sinds oktober 2023 zouden duizenden Palestijnen uit Gaza daar zijn vastgehouden, onder wie artsen, verpleegkundigen en vermoedelijke Hamas-leden. Over de omstandigheden in Sde Teiman doen verontrustende verhalen de ronde, waarbij gevangenen melding maken van mishandeling, marteling, psychologische druk en seksueel geweld.

Verschillende voormalige gedetineerden die in de westerse media aan het woord kwamen na hun vrijlating, verklaarden dat ze dr. Abu Safiya in Sde Teiman hebben gezien of in elk geval zijn naam hadden gehoord tijdens het ochtend- en avondappel. Ook CNN rapporteerde recent dat minstens twee ex-gevangenen de aanwezigheid van de arts in deze faciliteit bevestigden. Israëls leger bleef hierover lang vaag, maar gaf uiteindelijk toe dat dr. Abu Safiya daar ‘wordt ondervraagd door de Shin Bet’, de Israëlische binnenlandse veiligheidsdienst.

Vermeende martelingen en buitensporig geweld
Sde Teiman staat in rapporten van mensenrechtenorganisaties als PHRI, Amnesty International en Euro-Med Human Rights Monitor aangemerkt als ‘problematisch’ en ‘zeer zorgwekkend’. Uitgelekte videofragmenten zouden laten zien hoe bewakers Palestijnse gevangenen mishandelen, dwingen om lange periodes in stressposities door te brengen en ze zelfs te onderwerpen aan elektroshocks of seksueel geweld. In bepaalde gevallen werden gevangenen geblinddoekt, met vastgebonden handen en benen, soms in combinatie met urenlang stilstaan.

Ook is er sprake van gedwongen naaktheid en andere vernederende praktijken. In zeker één geval zou bij een gedetineerde een amputatie hebben plaatsgevonden zonder adequate medische behandeling, naar verluidt als gevolg van verwondingen opgelopen door te strakke handboeien. Volgens Amnesty International zijn er aanwijzingen dat er sinds oktober 2023 tientallen gevangenen zijn overleden in of rondom Sde Teiman, sommigen onder verdachte omstandigheden die wijzen op marteling.

Levensgevaarlijk tekort aan medische voorzieningen
Met de sluiting en beschieting van Kamal Adwan is er in Noord-Gaza geen enkel volledig functionerend ziekenhuis meer. Eerder vielen ook andere ziekenhuizen ten prooi aan beschietingen en bombardementen. Artsen en verpleegkundigen ontvluchtten massaal het noordelijke deel van de Gazastrook uit angst voor arrestatie en geweld. De WHO constateerde half december dat de gezondheidszorg in Noord-Gaza totaal verwoest is.

De weinige medici die er nog zijn, opereren in geïmproviseerde klinieken of in wat ooit delen van ziekenhuizen waren. Operaties zonder verdoving of met minimale middelen vinden frequent plaats. Omwonenden moesten doden in tenten of op straat bewaren, omdat er geen ruimte meer is in mortuaria en er onvoldoende koelingen zijn. Niet alleen gewonden van bombardementen, maar ook baby’s, zwangere vrouwen en chronisch zieken blijven verstoken van cruciale zorg, wat resulteert in een dramatisch stijgend dodental.

Oproepen tot internationale interventie
Internationale organisaties, waaronder het Rode Kruis en Artsen zonder Grenzen, hebben Israël herhaaldelijk opgeroepen om ziekenhuizen en medisch personeel te respecteren, zoals is vastgelegd in het internationaal humanitair recht. De aanval op ziekenhuizen en de arrestatie of dood van artsen is volgens hen niet te rechtvaardigen onder de Geneefse Conventies. Israël heeft zich daar geen moment iets van aangetrokken.

Secretaris-generaal Agnes Callamard van Amnesty International noemde de arrestatie van dr. Abu Safiya “een grove schending van de beginselen van neutraliteit en bescherming van zorgverleners”. PHRI diende met spoed een verzoek in bij het Israëlische Hooggerechtshof om duidelijkheid te krijgen over de verblijfplaats van de arts en toestemming tot bezoek van een advocaat. In een officiële reactie op dat verzoek ontkende het leger aanvankelijk zelfs te weten wie Abu Safiya was, ondanks eerder vrijgegeven beelden van zijn arrestatie.

“Systematische ontmanteling van het zorgsysteem”
De VN en mensenrechtenexperts beklemtonen dat de arrestaties van artsen en de aanvallen op ziekenhuizen in Gaza beslist geen geïsoleerde incidenten zijn. Ze zien een duidelijk patroon waarbij Israël methodisch ziekenhuizen bestookt en medisch personeel beschuldigt van samenwerking met gewapende Palestijnse groepen. Dit zou volgens hen in sommige gevallen neerkomen op het gebruik van valse voorwendselen om de infrastructuur van de gezondheidszorg doelbewust te verwoesten.

Meerdere VN-rapporteurs beschuldigen Israël van genocide of minstens van een ‘doelbewuste poging tot ontmanteling van de samenleving in Gaza.’ Zij stellen dat Israël evacuaties van ziekenhuizen en woonwijken aanduidt als nodig voor ‘humanitaire corridors’ of ‘veilige zones’, maar dat dit in praktijk vaak leidt tot nog meer beschietingen en verdere gedwongen verplaatsingen. Deze woordkeuze zou er volgens het VN-rapport Anatomy of a Genocide toe dienen om de vaak zeer ernstige mensenrechtenschendingen te maskeren achter een façade van humanitaire actie.

De dood van andere artsen onder verdachte omstandigheden
Ook de zaak van dr. Abu Safiya staat niet op zichzelf. Zo werd vorig jaar een andere arts, Adnan al-Bursh, het hoofd van de orthopedie in het al-Shifa-ziekenhuis in Gaza-Stad, gearresteerd en later dood teruggevonden in een Israëlische gevangenis. Volgens ooggetuigen stierf hij aan de gevolgen van marteling. Ook artsen als Ahmed al-Kahlout, de vorige directeur van Kamal Adwan, en Mohammad Abu Salmiya, directeur van al-Shifa, werden gearresteerd of gemeld als vermist.

In enkele gevallen keerden gearresteerde artsen na maanden terug uit de gevangenissen, altijd zonder aanklacht, maar meestal met duidelijke tekenen van mishandeling en trauma. Volgens cijfers van PHRI zijn alleen al sinds oktober 2023 meer dan 300 medische hulpverleners opgepakt, van wie velen nog altijd spoorloos zijn. De organisatie spreekt van ‘een ongekende aanval op de medische gemeenschap in Gaza’.

Internationaal recht en de Geneefse Conventies
De beschietingen op ziekenhuizen en het hinderen van medische zorg in conflictgebieden gelden als ernstige overtredingen van de Geneefse Conventies. Ziekenhuizen en humanitair personeel moeten ten allen tijde worden beschermd, tenzij zij direct deelnemen aan vijandelijkheden. Hoewel Israël stelt dat Hamas strijders zich in ziekenhuizen ophielden, zijn onafhankelijke bronnen die deze stelling onderbouwen schaars. De VN noemde de Israëlische aannames vaak ‘vaag’, ‘onvoldoende onderbouwd’ en in tegenspraak met openbaar beschikbare informatie.

Verboden vormen van mishandeling
Marteling, gedwongen verdwijning, seksueel geweld en willekeurige executie zijn alle expliciet verboden onder diverse verdragen, zoals het VN-Verdrag tegen Foltering. Uit diverse getuigenissen van ex-gevangenen, van familieleden van vermiste personen, maar ook van medische NGO’s blijkt dat Israëlische militairen en inlichtingendiensten toch stelselmatig over de schreef gaan. De Shin Bet is al langer omstreden door vermeende gebruik van fysieke drukkingsmiddelen tijdens ondervragingen van Palestijnen.

Vooralsnog lijkt het er niet op dat deze mensenrechtenschendingen internationaal zullen worden bestraft. Zo heeft het Internationaal Strafhof (ICC) al sinds 2021 een onderzoek lopen naar misdaden in de bezette Palestijnse gebieden, maar hieraan wordt door Israël geen medewerking verleend. Het Israëlische geweld in Gaza heeft inmiddels aan bijna 46.000 mensen het leven gekost.

Symbool voor de vernietiging van de gezondheidszorg
Dr. Hussam Abu Safiya geldt momenteel als de verpersoonlijking van de dramatische situatie van de gezondheidszorg in Noord-Gaza en de bredere praktijk van Israëlische arrestaties van prominente Palestijnse medici. Zijn verdwijning leidde tot internationale oproepen tot vrijlating en bescherming van zorginstellingen en zorgpersoneel in oorlogstijd. De zaak is een brandpunt van meerdere urgente thema’s: de uitholling van medisch-humanitaire voorzieningen, de opschorting van essentiële rechten binnen de Gazastrook, en de rol die Israëlische militaire en inlichtingendiensten spelen bij de ondervraging en opsluiting van Palestijnen zonder duidelijke aanklacht.

De beschuldigingen van grove mensenrechtenschendingen stapelen zich ondertussen steeds verder op. Dagelijks zijn er berichten over drones die aanvallen uitvoeren op ziekenhuisterreinen, de gedwongen evacuatie van gewonde patiënten, het in brand steken van medische faciliteiten, en een detentiecentrum in de woestijn waar marteling en seksueel geweld aan de orde van de dag zouden zijn. Dit alles vindt plaats in een situatie waarin de basisbehoeften, van elektriciteit en schoon drinkwater tot elementaire medische zorg, al maanden niet meer toereikend beschikbaar zijn.