FOK!toen: De dood van Mata Hari
Het is vandaag alweer 96 jaar geleden dat de Nederlandse exotische danseres Mata Hari door een vuurpeloton werd gefusilleerd. De vrouw was door de Fransen beschuldigd van spionage en werd veroordeeld wegens hoogverraad. In FOK!toen vandaag een terugblik op het korte maar kleurrijke leven van Mata Hari.
De jonge jaren
Margaretha Geertruida Zelle wordt op 7 augustus 1876 op de winkelstraat Kelders 33 in Leeuwarden geboren, als dochter van de hoeden- en pettenwinkelier Adam Zelle en Antje van der Meulen. Vader Zelle had met speculaties in de olie veel geld verdiend en kon het zich zo veroorloven om zijn oudste dochter Franse, Duitse en Engelse privélessen te laten volgen. In 1889 raakte vader Zelle echter in financiële moeilijkheden en ging failliet. Hij vertrok naar Den Haag en liet zijn gezin achter in Leeuwarden. Een jaar later zouden de ouders van Margaretha scheiden van tafel en bed. Na het overlijden van haar moeder op 10 mei 1891 kwam de jonge Margaretha onder voogdij van haar oom uit Sneek, die het meisje naar Leiden stuurde om een opleiding voor kleuterleidster te gaan volgen. Als de schooldirecteur avances begint te maken bij het 17-jarige meisje, wordt Margaretha van de school gehaald en verhuist naar Den Haag.
In februari 1895 leest Margaretha een contactadvertentie in Het Nieuws van den Dag en besloot ze te reageren. Rudolph MacLeod, de man van de advertentie, was bijna twintig jaar ouder dan haar maar Margaretha viel voor het feit dat hij een militair was. In een later interview zou Zelle uitleggen wat haar fascinatie was voor een man in uniform: "Mannen, die niet tot het leger behoorden, hebben mij nooit geïnteresseerd. De officier is in mijn ogen een hoger wezen, een held, steeds bereid tot het trotseren van alle gevaren, tot het beleven van alle avonturen". In 1897 vertrok het getrouwde stel naar Nederlands-Indië, waar MacLeod gelegerd was. Inmiddels was ook hun zoon Norman-John MacLeod geboren. Na een paar jaar hadden zowel Margaretha als Rudolph in de gaten dat ze op geen enkele manier bij elkaar pasten en nadat in 1899 hun zoon Norman-John overleed (waarschijnlijk door vergiftiging), keerden de twee in 1902 terug naar Velp waar al spoedig een scheiding werd uitgesproken. Margaretha had haar vrijheid terug en besloot om naar Parijs te vertrekken.
De huwelijksadvertentie uit Het Nieuws van de Dag van 11 februari 1895
Margaretha begon haar loopbaan in Parijs als amazone in een circus onder de artiestennaam Lady MacLeod. Nadat ze ook nog een tijdje als schildersmodel de kost had verdiend, begon de jonge vrouw zich te richten op het opvoeren van exotische dansen. Op 13 maart 1905 maakte Zelle haar debuut in Musée Guimet met de nieuwe artiestennaam Mata Hari en was meteen een enorm succes. Mata Hari was Maleis voor Oog van de Dageraad oftewel de Zon. Gekleed in slechts een sarong en een met juwelen bezette bustehouder voerde Mata Hari haar zogenaamde authentieke oosterse dansen op voor de god Shiva. Het aanwezige publiek keek haar ogen uit. Vanaf dat moment ging het snel voor Mata Hari. De danseres was regelmatig te vinden op kunstenaarsfeesten te Montmartre en in de voorname salons van Parijs. Naast haar talent voor mystieke dansen had de jonge vrouw ook een oneindige fantasie. Zo sprak Mata Hari vaak over de dansen, die ze in haar jeugd voor de radja's aan de oevers van de Ganges had uitgevoerd.
De Eerste Wereldoorlog
Mata Hari reisde door heel Europa en deed optredens in Berlijn, Madrid, Monte Carlo en Wenen. In 1915 keerde Mata Hari terug naar Nederland om een optreden te doen in de Franse opera op het Leidsche Plein in Amsterdam. Er gingen in die tijd al geruchten dat Mata Hari ongelooflijk rijk was, in een kasteel woonde dat ooit aan Madame de Pompadour had toebehoord en dat ze bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in Berlijn was geweest en daar in moeilijkheden was gekomen.
Over Mata Hari deden talloze geruchten de ronde. Zo zou de vrouw een voormalig minister hebben verleid die daarna zijn gezin tot armoede bracht om daarna tien jaar achter de tralies te verdwijnen. Mata Hari stond bekend als een vrouw die zich door niets of niemand liet tegenhouden om haar ijdelheid, haar honger naar weelde en al haar impulsen te bevredigen. Ook ging er een verhaal dat Mata Hari de eigenaar was geweest van een kostbare renstal. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak verkocht ze haar dure paarden, maar wilde niet dat haar lievelingspaard Vischnu in handen van de vijand zou vallen. Mata zou het dier hoogstpersoonlijk met een gouden degen doodgestoken hebben.
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zou een abrupt einde maken aan Mata Hari's carrière als danseres. Omdat de theaters gesloten bleven kon de danseres nergens meer terecht om haar geld te verdienen. Hari vertrok naar Den Haag maar kwam er al snel achter dat er hier ook niet zoveel te beleven was en ze besloot om maar weer terug te keren naar Frankrijk, het land dat ze inmiddels als haar tweede vaderland was gaan beschouwen.
Spionage
Vlak voordat ze naar Parijs zou vertrekken kreeg Mata Hari bezoek van de Duitse consul Karl Cramer. Cramer vroeg haar om voor zijn land in Frankrijk te gaan spioneren. Mata Hari zou daar 20.000 Franse franc voor ontvangen. De danseres zag dit bedrag als een soort van compensatie voor het financiële verlies dat zij had geleden in Berlijn toen haar contract was verbroken. Eenmaal in Parijs aangekomen kwam Mata Hari al snel in contact met de jonge Russische kapitein Vadime de Massloff. Hari zag hem als de grootste liefde uit haar leven. De jonge danseres was smoorverliefd en wilde zoveel mogelijk bij haar geliefde zijn, die in Vittel gelegerd was.
Omdat Mata Hari een buitenlandse nationaliteit bezat, moest ze in het bezit zijn van een speciaal pasje om het militaire gebied te mogen betreden. Mata Hari ging naar het Militair Bureau voor Buitenlanders op de Boulevard Saint-Germain 282, een gebouw waar ook de Franse contraspionagedienst was gehuisvest. Het verhaal gaat dat Mata Hari een verkeerde kamer binnenliep en zo in het kantoor van kapitein Georges Ladoux, het hoofd van de Franse geheime dienst, terechtkwam. Ladoux deed Mata Hari een aanbod van 1 miljoen Franse franc om voor hun te gaan spioneren in Duitsland. Nadat ze Massloff in Vittel had bezocht stemde ze met het aanbod van Ladoux in. Massloff had haar ten huwelijk gevraagd en aangezien ze als spion erg snel veel geld kon verdienen zou ze nooit meer hoeven te werken en al haar tijd aan haar geliefde kunnen wijden. Uiteraard vertelde ze niet aan Ladoux dat ze ook al een aanbod had gehad van de Duitsers.
Uit Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indie van 30 januari 1917
In mei 1916 vertrok Mata Hari met het schip Zeelandia naar Spanje. Na een optreden in San Sebastian vertrok het gezelschap vanuit het Spaanse Vigo met de Hollandia naar Falmouth in het Verenigd Koninkrijk. In Falmouth aangekomen kreeg Mata Hari te horen dat ze niet verder mocht reizen en werd onder begeleiding naar de wal gebracht waar de vrouw en haar bagage uitgebreid onderzocht werden. Later zou blijken dat de Britten haar aanzagen voor de Duitse spionne Clara Benedix. Na enige verhoren werd Mata Hari vrijgelaten, maar mocht niet doorreizen naar Nederland. Op 11 december 1916 was ze terug in Madrid. Omdat Mata Hari niks van Ladoux vernam besloot om zelf maar wat spionagewerk te ontplooien. Zo kwam de jonge spionne in contact met zowel de Duitse militaire attaché Von Kalle als met de Franse kolonel Danvignes. De Franse Geheime Dienst begon steeds argwanender te worden. Mata Hari werd steeds vaker in het gezelschap van allerlei militaire kopstukken gesignaleerd en ook zei de Franse Geheime Dienst dat men telegrammen had onderschept waarmee men bewijs had dat Mata Hari bij de vijand op de loonlijst stond.
Toen Mata Hari begin januari 1917 weer in Parijs terugkeerde hoorde ze van Vadime, dat men hem had gewaarschuwd voor de gevaarlijke vrouw. In diezelfde maand zond de Duitse militaire attaché in Madrid een radiobericht naar Berlijn, waarin hij sprak van waardevolle informatie die hij zou hebben gekregen van een spion met de codenaam H-21, oftewel Mata Hari. Het meest opvallende aan dit bericht was het feit dat men een code gebruikte waarvan men wist dat de Fransen deze al hadden gebroken en dat het dus niet al te moeilijk zou zijn om dit bericht te onderscheppen. Het bericht was duidelijk vals en alleen bedoeld was om de Fransen op een verkeerd been te zetten. Mata Hari besloot om Frankrijk te verlaten en wilde via Duitsland terugkeren naar Nederland. Ze kreeg hiervoor echter niet het benodigde uitreisvisum. Op 13 februari 1917 is Mata Hari in haar hotelkamer in Plaza Athénée als er op de deur wordt geklopt. Maar liefst zes agenten kwamen om haar te arresteren, op verdenking van spionage voor de Duitsers. Waar Mata Hari haar dagen voorheen had doorgebracht in luxe hotelsuites, moest ze vanaf dat moment genoegen nemen met een eenvoudige cel in de Saint-Lazare gevangenis.
Uit De Sumatra Post van 16 oktober 1917
Het proces
Mata Hari was gearresteerd op de beschuldiging van spionage en verstandhouding met de vijand en werd gedurende twee dagen meerdere malen verhoord. De Franse Geheime Dienst waren er van overtuigd dat ze met een zeer gevaarlijke spion te doen hadden. Volgens hen bekende Mata Hari maar liefst 30 belangrijke zaken en gaf ze ook toe dat ze een groot aantal slachtoffers had gemaakt. Ook werd Mata beschuldigd van het feit dat ze zichzelf toegang had verschaft tot een versterkt kamp in Parijs, om aldaar inlichtingen te verzamelen voor de vijand. Ook was Mata Hari vaak in het gezelschap van Duitse diplomatieke agenten gezien. Hieruit maakte de dienst op dat de danseres in dienst van Duitsland zou hebben gestaan. Daarnaast zou ze vanuit Duitsland bij herhaling grote sommen geld hebben ontvangen.
Uit Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indie van 28 november 1917
Vanuit de gevangenis deed de radeloze Mata Hari herhaaldelijke pogingen om de buitenwereld te overtuigen van haar onschuld. Zo schrijft ze aan de Nederlandse consul in Parijs: "Sinds zes weken ben ik opgesloten in St. Lazare, beschuldigd van spionage, wat ik niet heb gedaan. Doet u voor mij wat u kunt, ik zal u er dankbaar om zijn."
Uit de Morning Oregonian van 27 juli 1917
Tijdens de rechtzaak werd Mata Hari van de volgende acht punten beoordeeld:
1. Of Mata Hari in december 1915 in Parijs documenten of gegevens heeft bemachtigd in het voordeel van Duitsland.
2. Of Mata Hari in 1916 in Nederland documenten en gegevens aan consul Cramer over het Franse leger had geleverd.
3. Of Mata Hari in mei 1916 contact heeft gelegd met Cramer, om de handelingen van de vijand te begunstigen.
4. Of Mata Hari in Juni 1916 in de vesting Parijs was binnengedrongen, en documenten en gegevens heeft bemachtigd voor het vijandige Duitsland.
5. Of Mata Hari vanaf mei 1916 in Parijs contact heeft gelegd met de vijand, om de handelingen van Duitsland te begunstigen.
6. Of Mata Hari in december 1916 in Madrid contact heeft gehad met Von Kalle, om zo de handelingen van de vijand te begunstigen.
7. Of Mata Hari in december 1916 in Madrid inlichtingen had gegeven aan Von Kalle, die een gevaar konden zijn voor de veiligheid van plaatsen, posten of andere militaire vestigingen, of het leger kon belemmeren in haar activiteiten.
8. Of Mata Hari in januari 1917 te Parijs contact met Duitsland had onderhouden om de oorlogsinspanningen van Duitsland te begunstigen.
Van punt 2, 5 en 7 wist de jury niet of zij helemaal schuldig was, maar het mocht echter niet baten. Op 24 juli 1917 wordt Mata Hari door de krijgsraad in Parijs ter dood veroordeeld op beschuldiging van hoogverraad wegens spionage voor de Duitsers.
Uit The Black Dispatch (Oklahoma City) van 19 oktober 1917
Op de ochtend van 15 oktober, de dag van haar executie, wordt Mata Hari om iets na 4 uur wakker gemaakt. Zelfs op de laatste dag van haar leven wilde Mata Hari er goed verzorgd uitzien en ging gekleed in een fraaie grijze japon, een kostbare nerts om de schouders, chique kousen en een parelketting. Samen met twee nonnen en een pastoor en twee inspecteurs van politie werd Mata Hari naar de plaats van terechtstelling, de Polygon van Vincennes, gebracht. Aangekomen bij de paal van executie weigerde Mata Hari om een blinddoek te dragen. Ze zag lijkbleek maar vertoonde verder weinig tot geen emotie. Het executiepeloton, bestaande uit een twaalftal soldaten en een officier, stelde zich op tegenover de paal en richtten hun geweren op haar borst. De officier liet vervolgens zijn degen zakken en er volgde een salvo; Mata Hari was dood.
De legende van Mata Hari
Al tijdens het proces in 1917 was de legende rondom Mata Hari ontstaan. In de Amerikaanse krant The San Francisco Examiner van 5 augustus 1917 verscheen het artikel Idol of stage to die as spy. Het gefantaseerde levensverhaal van Mata Hari zorgde ervoor dat het publiek een beeld van haar kregen als een vrouw die als dubbelspionne met haar verleidingskunsten de levens van velen in gevaar hadden gebracht. Mata Hari was een femme fatale. Ook het feit dat velen aangaven dat de jonge vrouw onschuldig gedood was, droeg er aan bij dat Mata Hari nog beroemder werd dan dat ze al was. Het leven van Mata Hari is vele malen verfilmd. Zo zagen we onder meer Magda Sonja, Greta Garbo, Zsa Zsa Gábor, Jeanne Moreau en Sylvia Kristel in de rol van de wereldberoemde danseres. Ook verscheen er over Mata Hari een mini-serie en was er zelfs een grote show op Broadway over haar te zien.
Greta Garbo als Mata Hari in 1932
In 1929 zou kapitein Gempp, het voormalige hoofd van de Duitse spionagedienst, al aangeven dat Mata Hari wel geld van hun had ontvangen maar dat ze daar nooit iets voor had gedaan. Uit de dossiers van de Britse geheime dienst over Mata Hari, die in januari 1999 openbaar werden gemaakt, bleek ook dat Mata Hari nooit actief was geweest voor de Duitse inlichtingendienst. Op de documenten van de Franse Geheime Dienst zullen we nog tot 2017 moeten wachten, aangezien deze pas na 100 jaar geopenbaard mogen worden.
