Oekraïense Kakhovka-stuwdam doorgebroken, wat weten we?

In het door Rusland bezette gebied in het zuiden van Oekraïne is dinsdagnacht de belangrijke Kakhovka-dam verwoest. Oekraïne beschuldigt Rusland ervan de waterkrachtcentrale te hebben opgeblazen. Moskou beweert daarentegen dat het om een sabotagedaad van het Oekraïense leger ging. Volgens Oekraïense informatie bevonden zich ongeveer 16.000 inwoners in de kritieke zone in de directe omgeving van de dam. Verschillende dorpen staan al volledig onder water. Er bestaat overstromingsgevaar in in totaal ongeveer 80 nederzettingen, waaronder de stad Cherson op de rechteroever van de rivier de Dnipro, die voor de oorlog bijna 300.000 inwoners telde.

De evacuatie van tienduizenden lokale bewoners is in volle gang bezig. De Oekraïense autoriteiten spreken van ongeveer 17.000 mensen op de rechteroever van de rivier de Dnipro, die wordt gecontroleerd door Kyiv. Aan de andere door Rusland bezette kant moeten nog eens 25.000 mensen in veiligheid worden gebracht. Volgens het lokale bestuur van de bezetter staat de stad Oleshky in de regio Cherson volledig onder water. 

Terwijl de Oekraïense autoriteiten bezig zijn de bewoners op de rechteroever van de Dnipro in veiligheid te brengen, zegt het door Rusland geïnstalleerde bezettingsbestuur van de Kherson-regio geen noodzaak te zien voor een grote evacuatie van de bevolking op de linkeroever. 

Wat was het belang van de dam?
De dam was 30 meter hoog en 3,2 kilometer lang. Hij werd gebouwd in 1956 als onderdeel van de Kakhovka waterkrachtcentrale. Het resulterende reservoir bevat ongeveer 18 miljard kubieke meter water en levert water aan verschillende elektriciteitscentrales, waaronder de kerncentrale van Zaporizhia. Verschillende steden in de regio, maar ook het door Rusland geannexeerde Krim-schiereiland, worden via talrijke kanalen voorzien van vers water uit het Kakhovka-reservoir. Rusland heeft het Noord-Krimkanaal heropend, dat door Oekraïne was gesloten na de annexatie van de Krim in 2014, onmiddellijk na de invasie van februari 2022. Het stuwmeer is ook van groot belang voor de landbouw. Via de kanalen wordt zo'n 200.000 hectare landbouwgrond in de regio geïrrigeerd.

Waren er voortekenen van het opblazen van de dam?
Slechts een week voordat de dam werd vernietigd, vaardigde het Kremlin een decreet uit over de toepassing van de Russische wetgeving op de bezette gebieden van Oekraïne. Daarin staat onder meer dat "ongevallen in gevaarlijke productie-installaties en kunstwerken veroorzaakt door militair optreden, sabotage en terreurdaden" niet meer hoeven te worden onderzocht. De verordening werd op 30 mei gepubliceerd en trad de volgende dag in werking.

Reeds in november vorig jaar waren er zorgen dat Russische troepen de Kakhovka-dam zouden kunnen opblazen bij het terugtrekken van de rechteroever van de Dnipro om zo veel mogelijk schade toe te brengen aan de terugtrekking van Oekraïne. Maar Rusland deed toendertijd niets. Meteen nadat de Russen zich hadden teruggetrokken, begon het waterniveau in het reservoir echter enorm te dalen.

Het politieke tijdschrift 'Osteuropa' vermoedde in maart dat de Russische bezettingsregering opzettelijk het waterpeil van het stuwmeer had verlaagd "om de dammuur op te kunnen blazen bij bepaalde ontwikkelingen in de oorlog". De berekening erachter: de vloedgolf in de door Rusland bezette gebieden op de linkeroever van de Dnipro zou bij een laag waterpeil minder verwoestend zijn dan bij een vol stuwmeer. "De gevolgen voor de mensen in Zuidoost-Oekraïne en voor de hele Oekraïense economie zijn echter catastrofaal", aldus het rapport 'Oost-Europa'.

Sinds april is echter een continue stijging van het niveau waar te nemen. Daar kunnen twee redenen voor zijn: ofwel Rusland trok zich terug van het vermeende oorspronkelijke plan en liet het meer vollopen om maximale schade aan te richten tijdens een ontploffing. Het is echter ook denkbaar dat het peil ongecontroleerd steeg doordat de Russen de waterkrachtcentrale niet adequaat onderhielden. Als dit het geval is, zou men zelfs kunnen aannemen dat de dam niet met opzet is vernietigd, maar door gebrek aan onderhoud (meer hierover in het laatste punt). 

Wie of wat zorgde ervoor dat de dam instortte?
De Russen kunnen de dam hebben opgeblazen. Het gebied rond de dam maakt deel uit van het gebied dat momenteel bezet is door Russische troepen. Dus, in tegenstelling tot de Oekraïners, hadden ze toegang tot de plek. "We weten uit het verleden dat de Russen de dam hebben ondermijnd. Dat hebben ze ons feitelijk laten weten", vertelde militair expert Markus Reisner aan NDR. Een optie zou zijn dat de Russische kant deze voorbereide mijnen nu tot ontploffing heeft gebracht. 

Een tweede mogelijkheid is dat de Oekraïners de dam hebben vernietigd. Hun troepen hadden van ver moeten aanvallen. Omdat de dam een zeer massieve constructie heeft, "zou alleen de inslag van een artilleriegranaat hier beperkte schade hebben aangericht", zegt Reisner.

Ook de gepensioneerde kolonel Wolfgang Richter acht een artillerieaanval zeer onwaarschijnlijk. "Zulke inslagen veroorzaakt gebiedsbranden. Als  een batterij een granaat afschiet, zou deze een gebied van 200 bij 300 meter bestrijken", zegt Richter op ntv.de. "Je zou dus ook andere inslagen moeten zien."

Vanuit het oogpunt van Richter heeft Oekraïne echter nog een ander wapen dat kan worden gebruikt om zo'n langeafstandsaanval met hoge precisie uit te voeren: HIMARS, de meervoudige raketwerper uit de VS. In juli vorig jaar voerden Oekraïense troepen nauwkeurige HIMARS-aanvallen uit op een Russisch depot in Nova Kakhovka en de commandopost van het Russische 22e legerkorps. "Ze slaagden erin een hele groep hooggeplaatste Russische officieren heel precies te doden", herinnert Richter zich.

Eén raket zou ook voldoende zijn om de dam in de huidige omvang te beschadigen. "Dat hebben de Oekraïners bewezen bij twee andere HIMARS-aanvallen op de Antoniv-brug over de Dnjepr bij Kherson. In juli 2022 was die zo zwaar beschadigd dat hij niet meer berijdbaar is voor voertuigen." Militair expert Thomas Wiegold beschouwt HIMARS daarentegen als te zwak om dergelijke schade aan te richten.

Samenvattend zou het voor Rusland vrij eenvoudig zijn geweest om de dam te vernietigen, maar volgens Richter hadden de Oekraïners daar ook de mogelijkheid toe. Blijkbaar kan geen van de opties op dit moment met zekerheid worden uitgesloten. Maar er kan worden aangetoond welke van de twee strijdende partijen het meeste baat heeft bij de overstromingen ten gevolge van de vernietigde dam.

Welke voordelen kunnen de overstromingen hebben voor de Russen en de Oekraïners?
De wateroverlast verhindert de mogelijkheid van "een uitgebreide militaire landing door de Oekraïners, die blijkbaar amfibisch probeerden op te rukken in kleine groepen - d.w.z. vanaf het water - in het zuiden van Cherson", vertelde militair expert Reiser aan ntv.de. Om dit te voorkomen, "accepteert men een grote ramp en veel slachtoffers".

Vanuit het standpunt van Wolfgang Richter zou zo'n verrassingsoperatie over de Dnipro een zeer riskante onderneming zijn, aangezien de rivier op dat punt meer dan een kilometer breed is. "Je kunt de rivier dus alleen oversteken door een paar pontonbruggen te gebruiken. De aanval zou zich dan concentreren op drie tot vier oversteekplaatsen", zegt Richter. Deze zouden doelen worden voor de Russische zijde om aan te vallen. "We hebben echter oefeningen gezien van de Oekraïners, die precies zo'n aanpak hebben geoefend op grote militaire oefenterreinen." Als de Oekraïners zo'n aanval over de rivier hadden gepland, is dit nu onmogelijk - een voordeel voor de Russische kant.

De dambreuk zal echter ook gevolgen hebben op de lange termijn, ook in het nadeel van de Oekraïners: de overstroming maakt de rivier zo breed tot aan de monding en stroomt met zo'n hoge snelheid dat het voor militairen bijna onmogelijk wordt om in de nabije toekomst met voertuigen over te steken. En ook de aangrenzende velden zullen modderig worden waardoor tanks er langere tijd niet op kunnen rijden. "Er gaan weken of zelfs maanden voorbij voordat deze gebieden weer droog en begaanbaar zijn", zegt Richter. Als gevolg hiervan zijn de Oekraïners nu niet in staat om een tweede front in het zuidwesten parallel aan de Donbass in het noordoosten te openen, bijvoorbeeld om hier een afleidingsmanoeuvre te starten om de vijand in verwarring te brengen.

Een duidelijk nadeel, want een belangrijk element van elk offensief zijn misleidende manoeuvres: "De vijand afleiden, het front uitbreiden en zwak beschermde plaatsen vinden waar je dan verrassend genoeg je troepen concentreert en met vuur en beweging probeert door te breken", zoals  Richter omschreef. Dat zou het doel moeten zijn van de Oekraïners om grondgebied terug te winnen.

Er is dus nog geen hard bewijs of de Russen of Oekraïners duidelijk verantwoordelijk zijn voor het instorten van de dam. Aan de andere kant is één ding duidelijk, ongeacht de vele slachtoffers die de overstromingsramp zal eisen: vanuit militair oogpunt liggen de voordelen duidelijk bij de Russen. De Amerikaanse geheime dienst zegt bewijs te hebben dat Rusland de dam heeft opgeblazen.

Kan de 'damdoorbraak' ook veroorzaakt zijn door slecht onderhoud?
Ook hierover wordt momenteel gespeculeerd. Slecht onderhoud kan te wijten zijn aan het feit dat het peil in het reservoir de afgelopen weken fors is gestegen tot een ongewoon hoog niveau. 

De Amerikaanse journalist Geoff Brumfliel, werkzaam voor het niet-commerciële radionetwerk NPR, vermoedt dat Rusland sowieso de stuwdam slecht heeft onderhouden. "Ze lieten enkele sluisdeuren open staan waardoor het waterpeil vroeg in de winter zakte. Maar na de lenteregens lieten de sluizen niet meer genoeg water binnen", twitterde hij. Begin mei stond het peil zo hoog dat het water over de sluisdeuren stroomde.

Brumfliel wijst erop dat de dam voorafgaand aan deze gebeurtenis al beschadigd was door twee eerdere incidenten. Afgelopen herfst was er een aanval. Rusland gaf de Oekraïense kant hiervan de schuld. Die verwierp de beschuldigingen. Later hebben waarschijnlijk Russische eenheden een deel van de rijbaan over de dam opgeblazen. Volgens Brumfiel is een paar dagen geleden een deel van de weg weggespoeld door het water. "Dit suggereert voor mij dat voorafgaand aan wat er vandaag gebeurde, er structurele problemen waren in de krachtcentrale", twitterde hij. Dit betekent echter niet dat de dam in elkaar is gestort door slecht onderhoud en niet door toedoen van een explosie.