'Dat overkomt mij nou nóóit'
'Nee, dat is mij dus echt nog nóóít overkomen.' Op een avond waar twee van de vijf tafelgasten spreken over de taboes doorbreken lijken de tafelheer en dame van Op1, Astrid Joosten en Paul de Leeuw, niet toe te happen om hieraan bij te dragen. Een plekje aan de tafel wordt gegund aan de verhalenvertellers, maar wanneer er persoonlijke vragen worden gesteld aan de moderatoren, wordt de rode draad snel elders gelegd. Twee avonden daarvoor schoof Gordon nog aan om over zijn afkicktraject te spreken. Meghan Markle praat openlijk over haar miskraam en maandverbandproducent Libresse begon #wombstories. Overal om ons heen worden taboes doorbroken - en maar goed ook. Het stilhouden en meeslepen van extra gewicht, zonder ruimte om daarover te praten, is zo zonde. Mensen worden gemarginaliseerd om onbesproken en daarmee onbegrepen redenen. Maar wat is er eigenlijk nodig voor het doorbreken van een taboe?
Tabu en tapu
Voordat we gaan doorbreken, laten we eerst nog even kijken wat een taboe is en waarom ze soms doorbroken worden. Van Dale leert ons dat een taboe iets is 'dat niet gedaan of gezegd mag worden', en daarmee 'verboden erover te spreken of als woord te gebruiken'. Met haar Polynesische etymologie in tabu (Tongan) en tapu (Maori) vinden we de eerste vorm van taboe beschreven in James Cook’s geschriften over zijn reis naar Tonga in 1771. Hier betekent taboe nog 'het verbod op een actie gebaseerd op de overtuiging dat zulk gedrag ofwel te heilig is ofwel te gevaarlijk is voor een doorsnee persoon', legt Encyclopaedia Britannica uit.
Ook vandaag de dag, continueert de Encyclopaedia, hebben taboes met name een functie als sociale controle op gedrag. En daarmee volgt uit taboe ook een stigma, of wel een ‘brandmerk’: zij die het taboe verbreken dragen een stigma. Handig wanneer je sociale controle wilt uitoefenen, om overtreders te kunnen herkennen. De reden om een taboe – en daarmee ook de stigma’s – te doorbreken is dus om een nieuwe invulling te geven aan de sociale structuren die wij belangrijk vinden. Het geeft aan de zogenaamde ‘overtreders’ een opening om weer onderdeel te worden van die sociale structuur.
Lessons learned: wat is nodig?
In 'The Stigma Effect: Unintended Consequences of Mental Health Campaigns' van Patrick W. Corrigan somt de professor in de psychologie en onderzoeker naar stigma en empowerment de lessen op die hij over de afgelopen jaren heeft opgedaan. In zijn afsluitende hoofdstuk Lessons learned for future advocacy constateert hij dat het stigma vaak pijnlijker is dan de ‘kwaal’ waar iemand aan lijdt; en dat tactieken van woorden verwisselen of ze uit de weg gaan, iets anders noemen dan wat het is, of nieuwe informatie naar voor proberen te brengen vaak niet afdoende is om een taboe te doorbreken. Daarbij geeft Corrigan tips voor wat wel werkt – specifiek met betrekking tot taboes rondom mentale gezondheid – zoals sturing vanuit mensen organiseren die zelf dit stigma dragen of hebben gedragen, en degene die dat niet hebben zich als bondgenoot laten opstellen; maar ook dat per gemeenschap dit traject van taboe’s doorbreken en stigma’s afwerpen er heel anders uit kan zien.
Wat het lastige is en blijft met stigma’s, aldus Corrigan, is dat stigma binnen de meeste groepen nog steeds onzichtbaar is. Zij die lijden onder een probleem, doen dit dus in het geheim – dat is de kracht van het doordringende taboe. Daarbij, stelt de conclusie, wordt een stigma dus verbroken wanneer steeds meer mensen er voor uitkomen wanneer zij met een probleem worstelen.
Lieve Astrid, lieve Paul
Bij mijn ouders thuis op de bank verwonderde ik mij over het gesprek op de televisie. Op Koos van Plateringen’s vraag of we het herkennen, zo’n avond met een borrel te veel op en dat je dan de volgende dag delen van de avond niet kunt herinneren, werd luidkeels 'nee' geroepen. Toch is iedereen aan tafel wel benieuwd naar wat 'te veel' nou eigenlijk precies is. Daaruit blijkt dan toch dat er mensen zijn die twijfelen of zij ook wel met een glaasje minder door het leven zouden kunnen. Laten we dat gesprek nou eens aangaan. Lieve Astrid, misschien kun je volgende keer toch uit de comfortzone komen, dat zou zoveel vrouwen helpen. En Paul, misschien heb je nooit een alcohol black-out meegemaakt, maar dat wil niet zeggen dat we het van tafel hoeven te vegen.
Uiteraard sloot de avond af met het grootste taboe: Eppo van Nispen tot Sevenaer blikte nog even terug op de opmerkelijkste Sinterklaasintochten. Zwarte Piet werd tussen neus en lippen nog even genoemd.
Dit item is geschreven door Elsien van schrijverscollectief Kaf.
