FOK!toen: Slag bij Vlaardingen
Vandaag 995 jaar geleden vond er bij Vlaardingen een slag plaats tussen troepen van de Heilige Roomse Keizer en de West-Friese Graaf Dirk III. Het zou achteraf één van de gebeurtenissen zijn die tot het ontstaan van Holland leidde. Hoewel schimmig lang gelee en met meer mythen dan feiten omgeven, heette het gebied vóór de Slag bij Vlaardingen in 1018 West-Frisia. Veertig jaar later sprak men echter in documenten al van 'Holdland'.
Elfde eeuw: ontginning, Holdland en Holland
De slag vindt plaats in een Nederland dat razendsnel verandert. Middels ontginning en verbeterde landbouwmethodes maken we van het veenmoeras Holland in no-time een voedselrijk agrarisch gebied. Steden worden de grond uit gestampt. West-Friesland wordt Holland. Het Hollandse Huis wordt tegelijk met het Graafschap Holland geboren. De eerste dijken aangelegd. De elfde eeuw blijkt de kraamkamer van de Hollanders te zijn en het begint allemaal met graaf Dirk III en zijn slag bij Vlaardingen.
Een uitgebreide uitleg van de politieke, geografische en cultuurhistorische situatie 1000 jaar geleden maakt dit nieuwsbericht te lang, maar kun je hier lezen als bij dit stuk behorende column. Wil je de onderstaande omschrijving (en naweeën) van de Slag bij Vlaardingen in wat perspectief zien, dan is het aan te raden ook de uitleg te lezen. Behalve de agrarische vernieuwingen waardoor moeras verdween en Holland verscheen, ga ik ook in op het ontstaan van de naam (en het Graafschap) Holland zelf.
De Slag bij Vlaardingen van 995 jaar geleden
VLAARDINGEN, 29-07-1018. De bronnen lopen soms flink uiteen en enkele zijn eeuwen later pas geschreven. Wellicht zal één van de bronnen het ware verhaal vertellen, maar tot die tijd moeten we het doen met een hoop 'ongeveer' en 'waarschijnlijk'. Enkele dingen zijn echter zeker.
Dirk had bijvoorbeeld schijt aan autoriteiten. Tijdens zijn graafschap (van 993 tot 1039) ergerde hij meermaals het bloed onder de nagels van de bisschop van Utrecht en keizer Hendrik II van het Heilige Roomse Rijk vandaan.
De hele elfde eeuw probeerde de keizer (warmhartig gesteund door het Bisdom Utrecht) Dirk III, zijn zoon Dirk IV en zijn tweede zoon Floris I onder de duim te houden. Meestal werden ze vernederd en dropen ze met de staart tussen de benen af. Een enkele keer lukte het om een jaar of twintig de Hollandse graven weer onder de duim te krijgen. Uiteindelijk werd door de eigenwijze West-Friezen het Graafschap Holland geboren en voor het eerst officieel genoemd in 1101.
Vlaardingen bestond destijds uit een nederzetting rond de Grote Kerk en het Raadhuis (met tegenwoordig een standbeeld van, jawel, Dirk III ervoor). Ook werd er ten westen, in de huidige wijk Vettenoord, druk land ontgonnen en lag er hoogstwaarschijnlijk de (houten?) burcht van Dirk III. Vlaardingen was vergeleken met 1000 jaar later minuscuul maar wel het hoofdkwartier van de West-Friese graaf.
Graaf Dirk heft zelf tol; keizer, bisdom en schippers boos
De strijd barstte vandaag precies 995 jaar geleden los ergens in de tegenwoordig bebouwde, toen zeer recent ontgonnen poldergebieden van Vlaardingen. Al in april was in Nijmegen besloten dat Dirk een lesje geleerd moest worden. Hij was namelijk begonnen om compleet buiten de schatkist van de Keizer en het Bisdom om, tol te heffen op voorbijvarende schepen. Schippers in Duitse Rijnsteden en in Tiel waren woest, ze moesten nu twee keer belasting betalen als ze naar Engeland wilden varen.
Dus bleef de strafexpeditie niet uit. Een aantal soldaten dat tussen 1000 en 10.000 geschat wordt, trok onder leiding van Godfried van Verdun, de hertog van Neder-Lotharingen (waar Nederland bestuurlijk onder viel), naar het hoofdkwartier van de rebellerende Dirk in Vlaardingen. Ook de bisschoppen Adelbold van Utrecht, Balderic II van Luik [stierf onderweg], Gerard van Kamerijk en aartsbisschop Heribert van Keulen kwamen met manschappen meehelpen. Gerard van Kamerijk stuurde alleen troepen.
De hinderlaag: “Godfried is dood!”
Dirk III had tijd om zich voor te bereiden en deed dat heel goed. De burgers uit de wijde omgeving werden geëvacueerd naar 'hoger gelegen plaatsen' en Dirks enkele honderden krijgsknechten hadden zich in kleinere groepen in de burcht, rondom de kerkheuvel en elders op hogere plekken in het landschap verschanst.
Toen de troepenmacht van de Duitse Keizer eenmaal goed en wel was gearriveerd werd er plots geroepen “Godfried is dood!”; het is onduidelijk of de schermutselingen al begonnen waren maar je zou toch verwachten van wel. In een deel van het leger ontstond direct paniek en werd er 'vlucht! Vlucht!' geschreeuwd gezien traditioneel de hoge piefen vooraan vochten. Van die paniek maakte het véél kleinere aantal verstopte Friezen meteen handig gebruik.
Vanuit de burcht, kerk, heuvels en dijken zetten zij een verrassingsaanval in op de wegrennende troepen van Godfried. Ze maaiden de soldaten neer met werpsperen en zwaarden – de troepensterktes zijn onbekend maar wel melden alle bronnen dat de zwaar in de minderheid zijnde Friezen een ware slachting aanrichtten. De drie Middeleeuwse bronnen “putten zich uit in geweeklaag over hoe jammerlijk het keizerlijke leger werd verslagen en hoe onnoemelijk veel doden daarbij zijn gevallen, terwijl de verliezen aan de kant van Dirk III klein of zelfs nihil waren.”
Begon strijd die eindigde met erkenning Graafschap Holland
Dirk III en zijn zonen Dirk IV en Floris I zouden door deze slag en een aantal andere oorlogen die vooral ten koste van het bisdom Utrecht gingen, effectief de basis leggen voor het Graafschap Holland. Hun familie zou van een doodgewoon West-Fries graafschap een aparte, Hollandse identiteit en naam gaan voeren. Dat hele verhaal kun je echter lezen in de al genoemde uitlegcolumn.
Uiteindelijk keerde het Graafschap Holland en het Huis van Holland zich zelfs tegen hun voormalige broeders uit (West-)Friesland. Tegen de tijd dat de Republiek vijf eeuwen later werd uitgeroepen was Holland uitgegroeid van een ellendig moerassig veengebied met een paar honderd rebellerende Friezen tot de economische motor en dichtstbevolkte streek van de Lage Landen.
