Wat is polonium en hoe werkt het?

Het radioactieve isotoop polonium-210 kwam in 2006 voor het eerst in het nieuws nadat het was gebruikt om de Russische spion Aleksander Litvinenko te vermoorden in Londen. Binnenkort wordt het lichaam van wijlen de Palestijnse leider Yasser Arafat opgegraven om te onderzoeken of ook hij door polonium om het leven is gekomen. Op kleding die Arafat voor zijn dood in 2004 zou hebben gedragen zijn sporen van de isotoop gevonden. Maar wat is polonium nu eigenlijk en hoe gevaarlijk is het?

Wat is Polonium?
Polonium-210 is een van de zeldzaamste elementen ter wereld. Het metaal werd in 1898 ontdekt door Marie en Pierre Curie en is vernoemd naar Marie's land van herkomst, Polen. Het komt in zeer lage concentraties van nature voor in de aardkorst en wordt ook geproduceerd in kernreactoren. In kleine hoeveelheden kan het in de industrie gebruikt worden om statische elektriciteit in apparaten te voorkomen.

Is het gevaarlijk?
Het is zeer gevaarlijk. Als je het binnen krijgt is het al in extreem kleine doses dodelijk: minder dan een gram van het zilverkleurige poeder is voldoende. Uit Brits onderzoek in 2007 is gebleken dat als de isotoop eenmaal in de bloedbaan terecht is gekomen, de gevolgen bijna niet te stoppen zijn. Organen zoals de lever en nieren vallen uit doordat ze van binnenuit bestookt worden door alfastraling en ook het beenmerg krijgt het zwaar te verduren. De symptomen die Litvinenko vertoonde - misselijkheid, haaruitval, een opgezwollen keel en bleekheid - zijn gebruikelijk bij een poloniumvergiftiging.

Wie kan polonium in handen krijgen?
Gelukkig gaat dit om een kleine groep mensen. Polonium kan een bijproduct zijn van de chemische bewerking van uranium, maar wordt doorgaans geproduceerd in een kernreactor of een deeltjesversneller. Dergelijke faciliteiten worden echter streng bewaakt en moeten zich aan internationale regelgeving houden.

Volgens John Croft, een Britse expert op het gebied van straling die betrokken was bij de zaak-Litvinenko, is een dosis polonium die groot genoeg is om een mens te doden waarschijnlijk afkomstig uit een land met civiel of militair nucleair vermogen. Zo'n land is Rusland, dat volgens sommigen achter de dood van Litvinenko zit, maar ook Israël, niet bepaald een vriend van Arafat. Er zijn nog tientallen andere landen die polonium kunnen produceren, waaronder de Verenigde Staten.

Waarom zou polonium aantrekkelijk zijn voor moordenaars?
Het is een effectief wapen. De alfastralen gaan niet door de huid heen en laten stralingsdetectoren dan ook niet afgaan. Daardoor is het relatief simpel om het metaal de landsgrenzen over te smokkelen. Polonium kan via een open wond in het lichaam terechtkomen of worden ingeademd. Om iemand om het leven te brengen is het echter het effectiefst om het in het eten of drinken van het doelwit te doen. De thee die Litvinenko dronk in een hotel in Londen bleek polonium te bevatten.

Wie zijn er zoal door polonium om het leven gekomen?
Poloniumvergiftiging is dusdanig zeldzaam dat het enkele weken duurde voordat Litvinenko's artsen een diagnose konden stellen. Deskundigen hebben moeite een ander geval voor de geest te halen. Meer dan vijf jaar na Litvinenko's dood is er nog altijd niemand gearresteerd. De Britse autoriteiten verdenken een voormalige KGB-agent, Andrej Loegovoj, maar Rusland weigert hem uit te leveren.

Sommige mensen denken dat Irene, de dochter van Marie en Pierre Curie die aan leukemie overleed, wellicht kanker kreeg doordat ze was blootgesteld aan polonium in het laboratorium van haar ouders.

De Israëlische auteur Michal Karpin beweert dat enkele Israëlische wetenschappers die aan kanker overleden waren blootgesteld aan een stralingslek bij het Weizmann Institute of Science in 1957. Israël heeft dit nooit erkend.

Kan er bewezen worden dat Arafat om het leven is gebracht met polonium?
De sporen die op de kleding van Arafat zijn aangetroffen zijn op zich niet voldoende bewijs dat hij met polonium is vergiftigd, zeggen wetenschappers. Zijn lichaam opgraven kan wellicht uitsluitsel bieden. Derek Hill, een stralingsexpert bij University College London, zegt dat acht jaar na Arafats dood eventuele sporen van polonium in zijn lichaam al flink minder radioactief zouden zijn. Polonium heeft een halfwaardetijd van 138 dagen. Toch zouden, als Arafat is vergiftigd, de stralingsniveaus een stuk hoger liggen dan normaal voorkomt in de natuur. Door middel van een autopsie kan dan ook 'met grote waarschijnlijkheid' worden vastgesteld of Arafat wel of niet is vermoord, aldus Hill.