Martijn Lakemeier en Jonas Smulders over oorlogsfilm De Oost: 'Vragen durven stellen blijft belangrijk'

De Oost vertelt het verhaal van een groep militairen vlak na de Tweede Oorlog. In Nederlands-Indië wordt na die verwoestende strijd een ander gevecht gevoerd, namelijk de Onafhankelijkheidsoorlog. De kijker volgt Johan, een jonge Nederlandse soldaat die samen met ruim honderdduizend anderen wordt uitgezonden om orde op zaken te stellen. Gaandeweg raakt Johan in de ban van de charismatische legerkapitein Westerling, bijgenaamd De Turk. Wanneer de oorlog escaleert en De Turk het verzet van de bevolking steeds genadelozer neerslaat, wordt de lijn tussen goed en kwaad voor Johan steeds vager. We spraken met acteurs Martijn Lakemeier (Oorlogswinter, Hollands Hoop) en Jonas Smulders (Het Diner, Broers) over de impact van deze film en hoe het was om na zeven jaar onderzoek op de plek waar het zich allemaal afspeelde te draaien.

Lakemeier speelt Johan, een in Nederland vergruisde jongen vanwege het NSB-verleden van zijn vader die mede hierdoor de beslissing neemt om af te reizen naar Nederlands-Indië. Smulders speelt Mattias, een van zijn beste maten als ze aankomen in het voor de soldaten onbekende land: "Door het onderzoek wat we hebben gedaan, maar ook de gesprekken met historici, kwamen we er allemaal achter hoe tijdgebonden je blik op de geschiedenis is. Ik kan me door dat onderzoek ook wel goed inleven in die jongens die in Indonesië hebben gezeten en dan heb ik het niet alleen over mijn personage, maar over de militairen die daar waren. Ze waren aangewezen op elkaar, op wat ze wel kenden en dan krijg je al snel stammengedrag, waarin je alles van je afduwt."

De Oost: Martijn Lakemeier en Jonas Smulders

Regisseur Jim Taihuttu had volgens Lakemeier een duidelijke visie voor meerdere aspecten van de film: "De visie was voornamelijk deze verhaallijn over Kapitein Westerling (gespeeld door Marwan Kenzari, red.), en zijn missie om daar de politionele acties uit te voeren. Een ander doel was het vergaren van kennis om zo de film ook een educatief en maatschappelijk belang mee te geven, waarbij Jim vooral wilde dat dit een deel werd van het collectieve geheugen, iets wat tot dusver nog niet zo is. Dat staat wel los van zijn filmische visie, want het blijft een artistiek kunstproject waar we met z'n allen aan hebben gewerkt."

De draaiperiode in Indonesië duurde van januari tot april in 2019 en zowel Lakemeier als Smulders kijken met veel plezier terug op de periode daar, maar ook de training die er aan vooraf ging: "We waren met een grote groep jonge acteurs die intensief met elkaar acteerden. Het was ook een intensieve draaiperiode wat betreft het klimaat en de tijden waar we op werkten, wat ervoor zorgde dat we heel vroeg in de ochtend begonnen met draaien en zo lang mogelijk door wilden gaan aangezien het daar om 18:00 gewoon pikkedonker is. Daar hebben we elkaar wel in ondersteund en uitgedaagd, ook om elkaar er doorheen te trekken. Daarnaast was er ook een goede cohesie tussen die groep jonge gasten en dat resulteerde in het elkaar herinneren aan het feit dat we wel heel gelukkig mochten zijn om op dit soort locaties een film op te kunnen nemen."

Lakemeier voegt hieraan toe: "We hebben een week exercitietraining gehad van een ex-commando, waarbij ook aanvalstechnieken en het omgaan met wapens werd behandeld. Daarnaast hebben we allemaal een schiettraining gehad in Nederland en die hele training hebben we in Indonesië nog een keer herhaald. Van alle acteurs werd ook verwacht dat ze de sportschool indoken om een goed uithoudingsvermogen op te bouwen, iets wat ook opnieuw te maken had met het klimaat daar en hoe je dat voor een lange tijd onder extreme omstandigheden kunt overleven. Voor Jim Deddes was het extra zwaar, omdat hij een wapen moest dragen van 15 kilogram door een rivier. Die training was wel echt deel van de kennismaking voordat we gingen draaien in Indonesië."

De Oost: Martijn Lakemeier

Smulders herinnert zich nog goed dat er ook haken en ogen zaten aan het draaiproces in Indonesië: "Het was nog wel een dingetje om een grote groep Nederlanders toe te laten die daar militair gaan spelen, er waren ook speciale mensen voor aangesteld om te zorgen dat alle vergunningen daarvoor klopt, aangezien dat nogal een gevoelig beeld gaf."

De Oost laat een ondergesneeuwd deel van de Nederlandse historie zien en Lakemeier weet door het maken van de film beter waarom dat zo is: "Het is moeilijk voor Nederland om erover te hebben. Het is de plek waar ons land naartoe ging om uiteindelijk macht en geld te vergaren over de rug van de plaatselijke bevolking, dat is niet iets om trots op te zijn. Er wordt vaak naar Nederlandse geschiedenis gekeken als iets waar we trots op mogen zijn en dat is niet het geval met dit stukje geschiedenis. We moeten het erover hebben, maar zonder te oordelen. We laten in de film ook niet de kijker oordelen, maar zien wat er in de hoofden van die jongen omgegegaan kan zijn."

Smulders voegt daaraan toe: "De politieke tendens is natuurlijk ook antikoloniaal op dit moment. Daarom is er ook geen behoefte om erop terug te kijken. Wat ik wel denk, is dat het juist belangrijk is om erop terug te kijken, om zo het menselijke deel van de geschiedenis ook te kunnen zien. Het herinnert ons juist constant aan de urgentie om te realiseren dat tijden veranderen en dat we daar dus ook niet naar terug moeten gaan. Als mensen zich daarop focussen zal het ook veel minder gebeuren, maar dat doet pijn. De rol van de kunstenaar is uiteindelijk hier ook een taak om vragen te blijven stellen over deze kwesties. Jim doet dat ook in deze film; het is wat mij betreft niet zijn taak om de antwoorden te geven, maar hij stelt wel bepaalde zaken aan de kaak door middel van de verhalen in De Oost. We vertellen een heel klein, maar wel belangrijk deel van de geschiedenis."

De film zal niet alleen dienen als kunstvorm opzich, maar heeft ook een educatieve kant: "Er is door de producent ook een heel educatief programma omheen ontwikkeld. Als mensen na het zien van de film meer informatie willen, kunnen ze via dat programma aan de hand van vijf personages uit De Oost meer informatie krijgen over de context van de Onafhankelijkheidsoorlog."

Voorzichtig omgaan met gevoelige geschiedenis was ook belangrijk tijdens de buitenlandse draaiperiode: "Alle extra's die je ziet maken deel uit van de lokale bevolking. Ook waren er om de zoveel tijd militairen of gezaghebbenden uit Indonesië aanwezig op set om zo te laten zien dat er wel degelijk respect is voor dit deel van de geschiedenis. We hebben daar echter niet als psychiaters rondgelopen om te vragen hoe de bevolking erover dacht. Voor die mensen was het allemaal vrij duidelijk wat we daar kwamen doen en wat voor film we aan het maken waren. Ik vond het opvallend om te zien dat daar zo weinig voor mogelijk was."

De Oost: Marwan Kenzari en Jonas Smulders

Smulders kijkt met warme herinneringen terug op de draaiperiode in zowel binnen- als buitenland: "Toen ik de film keek, was ik ook parallel een andere film aan het kijken in de vorm van de ervaringen die we daar hebben gehad. Dat is iets wat me altijd bij zal blijven, ook de tijd die we niet draaiden." Bij Lakemeier kwam er een realisatie na het herkijken van de film: "Er kwam bij mij ook door het maken van de film een algemeen besef van hoe gelukkig ik wel niet mag zijn over de plek waarop en de tijd waarin ik ben geboren. Jongens uit Nederland in die tijd stonden voor hele andere keuzes, namelijk de keuze om te strijden voor vrijheid. Er is dus echt een stuk bewustzijn gekomen bij mij na dit project."

De film past goed in het genre oorlogsfilm en dat blijft onverminderd populair: "Ik denk dat het ultieme conflict terugkomt in elke oorlogsfilm", benadrukt Lakemeier. "Leven en dood is ook iets waar je altijd zelf mee te maken krijgt en dat is een sleutelbegrip in dit genre", voegt Smulders hier aan toe. 

De Oost is vanaf nu te zien via Amazon Prime Video en hoogstwaarschijnlijk ook in geselecteerde bioscopen, wanneer die hun deuren weer mogen openen.