FOK!toen: Jeen van den Berg wint de tiende Elfstedentocht
LEEUWARDEN, 3-2-1954. Op woensdag 3 februari 1954 vertrokken vanuit het nog duistere Leeuwarden 138 rijders voor de Elfstedentocht. Het was alweer zeven jaar geleden dat de vorige tocht werd verreden en in de vroege vijftiger jaren was het voorheen regionale gebeuren een nationaal sportevenement geworden. In de zomer van 1953 had de Vereniging De Friesche Elf Steden al draaiboeken in elkaar gezet zodat men alleen nog maar ijs nodig had om de tocht door te laten gaan.
Winnaar Jeen van den Berg (Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
De tocht van 1947
In het verleden kreeg een schaatser die de tocht net niet helemaal had uitgereden nog wel eens een Elfstedenkruisje en in 1947 kwamen diverse gevallen van valsspelen boven water, met als resultaat dat zes schaatsers uit de top 10 werden gediskwalificeerd. Jan van den Hoorn uit Ter Haar, die als vijfde over de finishlijn kwam, zou uiteindelijk tot winnaar worden uitgeroepen, met een eindtijd van 10 uren en 51 minuten. Vereniging De Friesche Elf Steden probeerde dit soort wantoestanden in 1954 te voorkomen door het in het leven roepen van onaangekondigde stempelposten. Ook kwamen er nieuwe statuten die strenger nageleefd zouden worden.
Uit de Leeuwarder Courant van 30 januari 1954
Koud hè?
In de winter van 1954 vroor het dat het kraakte. In de nacht van 22 op 23 januari zakte de thermometer naar -5 °C; de dagen daarop nam de vorst toe met een krachtige en harde oostenwind. Op zaterdag 30 januari besloot de Vereniging De Friesche Elf Steden dat de tocht zou worden verreden op 3 februari. In het weekend werd de route door een aantal verslaggevers van de Leeuwarder Courant verkent en deze gaven te weten dat het traject er nog niet eerder zo mooi bij had gelegen als in dit jaar.
De Elfstedentocht van 1954
Op dinsdag 2 februari 1954 begon om 9 uur 's morgens de inschrijving voor de tiende Elfstedentocht. In de laatste nachten voor de tocht zakte de thermometer onder de -10 °C en het zag er naar uit dat het een behoorlijk zware tocht zou gaan worden. Het Elfstedenbestuur raadde hobbyrijders af om mee te doen en ook het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen liet weten dat mensen die niet over een goede conditie beschikten beter af konden zien van de schaatstocht. Veel toerrijders zouden verstek laten gaan.
Het bestuur van de Elfsteden-vereniging (Leeuwarder Courant 2 februari 1954)
De start
Om een uur of 5 's morgens begonnen de cafés bij de Frieslandhal langzaam vol te lopen. Rijders aten nog een bord Brinta met extra suiker of namen een warme kop koffie of chocolademelk om nog enigszins op te warmen voordat ze aan de barre tocht zouden beginnen. Iets na 6 uur renden 138 mannen, bij een temperatuur van -7 °C, naar het Van Harinxmakanaal om daar zo snel mogelijk hun schaatsen onder te binden. Daarna verdween de 43-jarige Klaas Schipper uit Steenwijkerwold als eerste schaatser in de pikdonkere nacht in de richting van de Zwette, gevolgd door 137 andere bikkels.
De stormloop naar de start (Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
Op het 23 kilometer lange traject naar Sneek ontbrandde al snel de strijd om de leiding. Dit ging voor meerdere rijders met vallen en opstaan. Kort na de start was de Haarlemmer Weiland de eerste uitvaller. Bij een valpartij was een schaats gebroken en de man durfde, zo kort na de start, het niet aan om de wedstrijd voort te zetten met alleen maar reserveschaatsen. Toen de eerste wedstrijdrijders Sneek voorbij waren werd al snel duidelijk dat er sprake was van een kopploeg bestaande uit 10 man.
Nadat in Sneek bij de controlepost een stempel was opgehaald ging de tocht verder naar het pittoreske IJlst, de tweede stad op de route van de Elfstedentocht. IJlst lag slechts op 5 kilometer afstand van Sneek en uitgaande van de tijden van de vorige tocht zouden de eerste wedstrijdrijders daar om één minuut over zeven aan moeten komen. De kopploeg had bij aankomst in het stadje al tweeënhalve minuut van de tot dan toe snelste tijd afgereden.
Kruiend ijs
Na IJlst was het maar 15 kilometer tot de volgende stad. Het traject tussen IJlst en Sloten was tot voor kort een onzekere factor geweest, omdat door draaiende wind kistwerken in het ijs waren ontstaan. Voorzitter Hannema had tevoren nog gewaarschuwd voor opkruiend ijs maar het bleek allemaal mee te vallen. Om 07.23 uur passeerde een groep van een man of twintig schaatsers het dorpje Woudsend, met Wierd Wynia uit Cornwerd aan kop.
Het hobbelige ijs op het Slotermeer vormde geen enkele belemmering voor de mannen om hun hoge tempo te handhaven. Op het traject naar sloten was de tijd van 1947 al met dertien-en-een-halve minuut verbeterd. Precies om 07.30 uur reed de kopploeg, onder leiding van Anton Verhoeven uit Dussen, Sloten binnen. Na Sloten ging de tocht over het Slotermeer verder naar Balk. Hier kregen de rijders met een aantal nieuwe factoren te maken. Ten eerste begon het op dat moment weer licht te worden. Daarnaast was de temperatuur gestegen naar van -10 °C tot -7 °C. Er scheen zelfs een lekker zonnetje en de wind was gedraaid en kwam nu uit de richting noordnoordoost waardoor de rijders de wind gunstig in de rug kregen.
De kopploeg bij Hindeloopen (Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
De tocht ging verder naar Balk waar talloze mensen langs het grachtje stonden om de leiders toe te juichen. In Balk lag echter veel zand op het ijs wat voor de nodige valpartijen zou zorgen. Een merkwaardige attractie (voor de toeschouwers) was het spatten van vonken van de schaatsen. Om 08.08 uur zou de kopploeg, onder leiding van Wierd Wynia, de Galamadammen passeren. Deze kopploeg was inmiddels uitgedund tot een man of 15. Via Morra gingen de schaatsers op weg naar Stavoren.
Om 08.25 uur reed de kopploeg Stavoren binnen. De rijders waren hier al 21 minuten voor op het schema van 1947. Tussen Stavoren en Hindeloopen zouden de twee kopploegen verenigen tot één grote groep rijders. Om 08.25 uur passeerde de groep de stad Hindeloopen met Anton Verhoeven in zijn oranje trainingspak aan kop. Jan Willem Peter Charisius uit Leeuwarden had om 09.13 uur de leiding overgenomen toen de schaatsers bij Workum aankwamen.
Een geslaagde uitbraak
Tot aan Bolsward wisselde de volgorde in de kopploeg steeds. Tussen Witmarsum en Kimswerd werd de strijd eigenlijk al beslist. Daar waagden zes rijders zich aan een uitlooppoging. Jan Willem Peter Charisius, Jeen van den Berg, A.J.P. Koning, Klaas Leffertstra, Jeen Nauta en Anton Verhoeven kwamen om 10.28 uur in Harlingen aan en had op dat moment al een voorsprong van twee minuten op de rest. In Franeker, waar de kop om 10.58 uur liet aftekenen, was deze voorsprong al uitgelopen naar vier minuten.
De kopploeg bij Vrouwbuurstermolen (Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
Langzaam maar zeker voerden de zes rijders het tempo op. Het was ondertussen weer begonnen te sneeuwen maar daar lieten de mannen zich niet door tegenhouden. In Vrouwbuurstermolen passeerden achtereenvolgend Van den Berg, Leffertstra, De Koning, Verhoeven, Nauta en Charisius om 11.49 uur. De zes mannen hadden inmiddels een voorsprong van 11 minuten en 48 seconden. Ruim tien minuten was de voorsprong van de eersten in Bartlehiem, toen ze daar om 12.10 uur arriveerden. De rijders waren duidelijk vermoeid maar leken nieuwe kracht te putten uit een stukje kaas, dat ze van een lokale zuivelfabriek aangeboden kregen. Na een momentje van rust werd de tocht met krachtige slagen voortgezet richting Dokkum.
De stilte voor de storm
Onder de daverende toejuichingen van het langs de grachten opgestelde publiek reden de zes mannen om 12.44 uur Dokkum weer uit. Elkaar regelmatig aflossend reden de mannen langs de Dokkumer Ee. Om 12.56 uur bereikten ze zo Tergracht, om 13.05 uur Birdaard en om 13.14 uur reden de schaatsers voor de tweede keer door Bartlehiem. Het was op dat moment dat Jeen van den Berg een uitbraakpoging deed.
De anderen lieten hem echter niet zo maar gaan en bij het Tichelwerk, tussen Bartlehiem en Wijns, was de uitbraakpoging alweer teniet gedaan. In Snakkerburen, waar duidelijk te merken was dat de mannen aan het einde van hun krachten waren, ging Van den Berg alweer aan kop. Hij werd op de voet gevolgd door De Koning, Charisius, Verhoeven en Nauta. Leffertstra reed hier reeds enkele meters achter.
Tienduizenden toeschouwers bij de finish in Leeuwarden
(Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
Eindstreep over 500 meter
Zo'n 600 meter voor de finish ontstond er nog even een misverstand. Bij de laatste brug in het traject, de Noorderbrug in Leeuwarden, verkeerden de rijders in twijfel of ze onder de brug door moesten of dat ze over de wal naar de andere kant van de brug moesten gaan. Jeen van den Berg kwam het eerste op de plek aan en sprong op de wal, gevolgd door de vier andere rijders. Nadat Van den Berg zich had los weten te maken uit het in ruime mate aanwezige publiek liet hij zich weer het ijs oprollen en schoot weg richting de finish.
Zijn triomftocht naar de overwinning verliep een beetje merkwaardig. Evenals Verhoeven en Charisius, die Van den Berg op de hielen zaten, meende de schaatser dat hij bij het bordje 'Eindstreep over 500 meter' al over de finish was en remde af. Snel besefte Van den Berg zijn vergissing en zette de vaart er nog even in. Enkele momenten later klonk in zijn oren het oorverdovende overwinningsgejuich.
Charisius kwam vlak voor de finish met een schaats in een scheur terecht en maakte een misslag. Verhoeven was door het incident geheel de kluts kwijt en zou als vijfde eindigen. Precies twee minuten na de winnaar kwam Klaas Leffertstra uit Stobbega als eenling als zesde binnen. Het zou daarna 22 minuten duren alvorens de volgende rijder over de finish zou komen.
De winnaars en hun tijden (Leeuwarder Courant 3 februari 1954)
Na een barre tocht van zeven uren en 35 minuten was Jeen van den Berg de snelste schaatser tot op dat moment bij een Elfstedentocht. Hij zou het snelheidsrecord zo'n 32 jaar weten te behouden. Van de 138 wedstrijdschaatsers wisten er 63 binnen twee uur na Jeen van der Berg binnen te komen. Van de 2597 toerrijders die aan de tocht begonnen ontvingen 2143 het Elfstedenkruisje.