FOK!toen: Verwoerd vermoord in Kaapstad

Vandaag in 1966 werd Hendrik Verwoerd doodgestoken in Kaapstad. Hij wordt herinnerd als de Nederlander die als minister van Binnenlandse Zaken en vanaf '58 als premier, de apartheid invoerde en handhaafde. Tegelijk beleefde Zuid-Afrika economisch voortvarende tijden. Hij overleefde zes jaar eerder een kogelregen:

Verwoerd in Kaapstad vermoord 
KAAPSTAD, 06-09-1966. Vandaag in '66 werd de in 1901 in Amsterdam geboren premier Hendrik Frensch Verwoerd omgebracht middels een (na meerdere pogingen) succesvolle moordaanslag. Hij was tegelijkertijd de architect van de apartheid en de instigator van een uiterst succesvol economisch tijdperk in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis.

De moordenaar zat tot 1998 vast, toen hij overleed op 81-jarige leeftijd. Omdat hij ontoerekeningsvatbaar werd verklaard is nooit achterhaald of hij de moord pleegde in opdracht van de ANC, PNC of andere verzetsorganisaties, of dat hij uit eigen motieven handelde.

Verwoerds vader Wilhelm kwam uit een gereformeerd boerengezin in de streek rondom Bodegraven, maar verhuisde naar Amsterdam en Haarlem en emigreerde, toen Hendrik nog een peuter was, in 1903 met zijn gezin naar Zuid-Afrika. Dat deed hij uit sympathie voor het leed van de Afrikaners, die in de twee Boerenoorlogen van rond de eeuwwisseling door de Britten standrechtelijk gefusilleerd werden of in concentratiekampen bij tienduizenden werden uitgehongerd.

Na omzwervingen door o.a. Zuid-Rhodesië (het huidige Zimbabwe) komen de Verwoerdjes te wonen in het minuscule plaatsje Brandfort, ongeveer 70 kilometer ten noorden van Bloemfontein.


Oranjevrijstaat, hoogleraarschap, hoofdredacteurschap 
Het dorp is gesitueerd in de Oranje Vrijstaat, in de negentiende eeuw gesticht als thuis voor de honderdduizenden Nederlanders en Afrikaners die in het land woonden en in de Boerenoorlogen gewelddadig werden onderdrukt. Van oudsher woonden in dit gebied Nederlands-Afrikaanse gereformeerden die van de Britse regering onafhankelijk wilden zijn, in vele Hollands benaamde steden en dorpen als Kroonstad, Theunissen, Heilbron, Bethlehem, Dewetsdorp en Welkom.

Pa Verwoerd is evangelist terwijl zoon Hendrik promoveert in de psychologie aan de Universiteit van Stellenbosch. Vanaf 1928 is hij hoogleraar en in 1930 reist hij af naar de VS. Vanaf '37 ruilt hij zijn hoogleraarschap in voor het hoofdredacteurschap bij Die Transvaler, een krant voor blanke Afrikaners. Hij zet zich in voor het lot van de vaak straatarme blanken. Hij is tijdens de Tweede Wereldoorlog zeer pro-Duits en anti-Brits, hetgeen wellicht ook te maken heeft met de moeilijke verhoudingen tussen Afrikaners en Britten in de vijftig jaar ervoor.

Een verkiezingsposter voor Verwoerds NP

In 1948 winnen de nationalisten van de NP de verkiezingen en senator Verwoerd wordt in 1950 Minister van Binnenlandse Zaken. Daarna is hij van 1958 tot '66 premier van het land. Precies in die periode wordt de apartheid uitgedacht en geïmplementeerd. Op Wikipedia staat een hele lijst met wetten die in de zestien jaar Verwoerd werden doorgevoerd. 

Hendrik gelooft heilig in de apartheid en is één van de instigators. Achteraf noemt men hem ook wel de architect van de apartheid. Het invoeren van rassenpolitiek, waar de rest van de wereld juist bezig is haar rassenwetten af te schaffen, leidt tot internationale kritiek. Dat doet Hendrik echter weinig; hij blijft ervan overtuigd dat iedere etniciteit in Zuid-Afrika haar eigen federale staat en zelfbestuur dient te hebben, al dan niet middels deportaties. (Helaas) vanzelfsprekend stonden blanken bovenaan die federale staat en werd stemrecht voor anderen niet geduld.

Het kabinet van Zuid-Afrika in 1958, Verwoerd derde linksvoor

1960: onafhankelijkheid, Sharpesville, Wind of Change 
1960 was een turbulent jaar in heel Afrika. Tientallen landen werden in of rond dat jaar onafhankelijk en vrijwel direct braken in de Kongo en veel andere landen oorlogen uit tussen de diverse stammen die door Westerse cartografen van een halve eeuw eerder gedwongen werden samen in één land te leven. Van de Kongo tot Soedan leveren die arbitrair getrokken grenzen tot op de dag van vandaag problemen op die maar al te vaak in dictatuur, armoede, genocide en hongersnood eindigen.

Dag Hammerskjold, secretaris-generaal van de VN, kon Verwoerd er niet van overtuigen, de apartheid af te schaffen en ook de Britse premier Harold Macmillan zei gedesillusioneerd dat 'met Verwoerd niet te discussiëren valt.' De Brit vergeleek Verwoerd met de calvinistische leiders ten tijde van de Reformatie, die net zo heilig overtuigd waren van hun eigen gelijk. Macmillan: “Hij zou een goede indruk hebben gemaakt op de [voor gereformeerden heel belangrijke] Synode van Dordrecht [in 1618-19].” 

Wat dat betreft was Verwoerd een echte Nederlander, als je Godfried Bomans moet geloven. Die stelde immers ooit: “Met een Nederlander valt niet te discussiëren. Hij heeft tot het einde toe gelijk en daalt met deze zekerheid opgewekt het graf in.” Ook na Sharpesville geeft Verwoerd aan dat de regering door zal gaan met het implementeren. handhaven en uitbreiden van apartheidswetgeving.

Macmillan (met bolhoed) en Verwoerd

Onafhankelijkheidsreferendum en vertrek uit Gemenebest 
Na Macmillans wereldberoemde “Wind of Change”-speech in Kaapstad op 3 februari 1960, waarin hij Verwoerd opriep een andere koers te varen dan apartheid en aangaf dat de Britse overheid dekolonisatie en onafhankelijkheid zou goedkeuren, riepen inderdaad vele Afrikaanse koloniën onafhankelijkheid uit. In datzelfde jaar laat Verwoerd een referendum houden over Zuid-Afrikaanse onafhankelijkheid. Van de (exclusief blanke) stemgerechtigden komt een overweldigende 90 procent opdagen.

Met een kleine meerderheid (52 procent) wordt gestemd vóór afscheid van de Britten. In 1961 is het land een onafhankelijke republiek. Na aanhoudende kritiek stapt Verwoerd met Zuid-Afrika uit het Brits Gemenebest. Tegelijkertijd worden er meer en meer sancties opgelegd en reageert ook de wereldbevolking negatief: al snel is een Zuid-Afrikaanse wijn een zeer controversieel (ver)koopitem. Het land was destijds een internationale paria zoals nu bijvoorbeeld Noord-Korea. Slechts enkele landen, waaronder Israël, onderhielden normale betrekkingen met de Afrikaners.

Eerst binnenlands protest, vervolgens terreur  
Ook in het binnenland is er harde kritiek, soms van blanken maar vooral van de zwarten en Aziaten die het land voor een groot deel bevolken. Ze worden stukje bij beetje en wet na wet gedwongen te verhuizen naar een klein percentage van het land dat hen toegewezen wordt.

Het kaartje hieronder is simpel: de verschillende inheemse volkeren van Zuid-Afrika zouden moeten gaan wonen in de gekleurde gebieden, terwijl de beste delen van het land (wit op de kaart) verdeeld werden onder de Engelstalige en Afrikaans-sprekende bevolking. De ongelijke verdeling (groot, inheems deel van het volk in klein deel van het land) doet denken aan de VS, waar indianen in de 19e eeuw in reservaten gedwongen werden.

De protesten groeien, zeker na de massamoord in 1960 van ordetroepen op demonstrerende zwarten in Sharpsville, snel uit tot geweld en terreuraanslagen. Nelson Mandela en vele handlangers worden in die jaren opgepakt en veroordeeld tot doodstraffen of decennialange gevangenisstraffen. Zoals gezegd is onbekend of de moordenaar handelde als deel van het gewapende verzet of niet. Wel kan de dood van Verwoerd in de lijn van gewelddadigheden in de jaren vijftig en zestig geplaatst worden.

Zuid-Afrikaans Wirtschaftswunder  
Verwoerd deed meer dan rassenscheiding alleen. Onder zijn ministers- en premierbewind werd overal in het land gebouwd aan wegen, ziekenhuizen en scholen; vele droegen de naam van Verwoerd, alhoewel de namen vanaf de jaren negentig meestal zijn gewijzigd. Ook werd er onder Verwoerd een geraffineerde wapenindustrie uit de grond gestampt. Het Zuid-Afrikaans militair-industrieel complex was vóór de sixties non-existent, daarna springlevend.

Er werd ook een dam met waterkrachtcentrale gebouwd en een kerncentrale neergezet. Met dank aan die centrale werd kort na de dood van Verwoerd begonnen aan een kernwapenprogramma. Er werden uiteindelijk minstens zes atoombommen gemaakt. Vermoedelijk werd er in 1979 eentje getest.

Kernreactor in Pelindaba, Zuid-Afrika. De bouw begon in 1965.   

Verwoerd: held voor de één, schurk voor de ander 
Verwoerd bracht het land kortom segregatie, ongelijkheid, binnenlands terrorisme en gedwongen deportatie, maar wist het land ook onafhankelijk te krijgen, de infrastructuur aan te leggen (en/of uit te breiden) en de economie flink aan te wakkeren.

In de zes jaar tussen 1960 en '66 groeide de economie in totaal met 30 procent, hetgeen neerkomt op een significante economische groei van gemiddeld 4,5 procent per jaar. Het enige land in de wereld dat in de jaren zestig een sterkere economische groei kende was Japan.

Daarnaast is, zonder de verwerpelijkheid van rassenscheiding en Über- en Untermensch-denken uit het oog te verliezen, te stellen dat Verwoerd en zijn politieke metgezellen correct voorzagen dat het in één land opsluiten van verschillende volkeren of het versplinteren van volkeren over tig landen, dramatische gevolgen zou hebben voor de stabiliteit, bestuurbaarheid en welvaart van Afrika.

Dat de voorgestelde oplossing zwarten, gekleurden, Aziaten en andere niet-blanken dermate nadelig was dat 'apartheid' internationaal het bekendste Nederlandstalige woord is geworden, is daarom buitengewoon schrijnend te noemen. Na de ineenstorting van het apartheidsregime namen de 'plaasmoorden' een vlucht. Het aantal om hun huidskleur vermoorde blanken steeg praktisch elk jaar regelmatig van 35 in 1995 naar 134 vorig jaar.


Luisteren: 
De zoetgevooisde countrygod Jim Reeves is in gereformeerde kringen niet alleen geaccepteerd, maar was in Zuid-Afrika destijds ook de grootste wereldster. Samen met de nog grotere legende Chet Atkins tourde hij begin sixties lang door Zuid-Afrika, verscheen Reeves in zijn eerste en enige film (plaatsvindend nabij de Afrikaanse Kimberley-mijnen) en nam hij een plaat met Zuid-Afrikaanse liedjes op getiteld "Jy is my liefling."