Zwarte Dood-bacterie nog vrijwel hetzelfde
Wetenschappers zijn er in geslaagd de genetische code te kraken van de bacteriën die de Zwarte Dood veroorzaakten, een van de meest verwoestende epidemieën die in Europa heeft huisgehouden. Zij ontdekten dat hedendaagse afstammelingen van deze bacteriën in zeshonderd jaar tijd nauwelijks zijn veranderd.
Hun slachtoffers, wij, zijn echter wel veranderd. De ontwikkeling van de maatschappij en van medicijnen - en de evolutie van onze lichamen - hebben de evolutie van deze dodelijke bacterie ver achter zich gelaten, aldus de onderzoekers.
De bacterie Yersinia pestis uit de veertiende eeuw is vrijwel identiek aan de moderne variant van dezelfde bacterie. In de meer dan vier miljoen bouwstenen waaruit het DNA van de bacterie bestaat, hebben zich maar enkele tientallen veranderingen voltrokken, blijkt uit het onderzoek, waarover woensdag een artikel op de website van het wetenschappelijke tijdschrift Nature is gepubliceerd.
Wat het onderzoek aantoont, is dat de Zwarte Dood dodelijk was om andere redenen dan het DNA. Het ging om de omstandigheden waarin mensen destijds leefden.
In de veertiende eeuw overleden naar schatting tussen de dertig en vijftig miljoen mensen aan de Zwarte Dood - ongeveer een op de drie Europeanen. De ziekte sloeg op het slechtst denkbare moment toe - toen het klimaat plotseling kouder werd, het werelddeel langdurig in oorlog verwikkeld was en er vreselijke hongersnoden heersten. Daarbij kwam dat mensen dichter opeen leefden dan voorheen, waardoor de ziekte zich makkelijker kon verspreiden. Waarschijnlijk was het ook voor het eerst dat de ziekte toesloeg onder mensen, die daarop fysiek niet waren voorbereid.
"Het ging letterlijk om de vier ruiters van de Apocalyps, die toesloegen in Europa", zei Johannes Krause, belangrijkste auteur van het artikel en werkzaam voor de Universiteit van Tübingen in Duitsland. "Mensen dachten werkelijk dat het het einde van de wereld was."
Omdat de ziekte een verwoestende uitwerking op de Europese bevolking had, veranderde het menselijke immuunsysteem. Mensen wiens immuunsysteem niet opgewassen was tegen de ziekte stierven, diegene bij wie dat wel het geval was bleven leven, aldus medeauteur Hendrik Ponair van de McMaster Universiteit in het Canadese Ontario.
Eenvoudige hedendaagse antibiotica, zoals tetracycline, kan de bacterie verslaan. Betere behandelmethoden, verbeterde sanitatie en economieën hebben de positie van mensen ten opzichte van de Zwarte Dood bovendien sterk verbeterd, zei Poinar. Daar komt bij dat het menselijk immuunsysteem tegenwoordig wel tegen de bacterie is opgewassen.
Desondanks zijn er tegenwoordig nog steeds mensen die de ziekte krijgen, normaal gesproken van vlooien van knaagdieren of andere dieren. Jaarlijks zijn er wereldwijd zo'n tweeduizend ziektegevallen, met name in plattelandsgebieden.
Om het DNA van de bacterie te achterhalen, onderzochten de wetenschappers de gebitten van tientallen skeletten. Ten tijde van de epidemie werden in Londen zo'n 2.500 slachtoffers begraven in een speciaal graf nabij de Tower of London. Dit graf werd in de jaren tachtig opengelegd en zeshonderd skeletten zijn toen overgebracht naar het Museum of London, aldus medeauteur Kirsten Bos, die ook voor McMaster werkt. Zij verwijderde veertig tanden, boorde naar het weefsel in het binnenste en verkreeg zo 'donker, zwart poederachtig materiaal'. Vermoedelijk ging het om gedroogd bloed waarin het DNA van de bacterie zat.
Het DNA-onderzoek wees uit dat er na honderden jaren minder verschil zit tussen de bacteriën dan tussen een moeder en een dochter, aldus Krause. Dat is verrassend, maar niet onlogisch, zei Julian Parkhill, deskundige op het gebied van genomen van ziektes. Het is 'bijzonder spannend' om een volledig genoom te vinden van een bacterie van zevenhonderd jaar oud, zei hij.