TikTok morgen op zwart in de VS?

Morgen dreigt de immens populaire app TikTok in de Verenigde Staten op zwart te gaan, tenzij de (nog zittende) regering van president Joe Biden besluit de uitvoering van een controversiële wet niet te handhaven. Deze wet, die ruim een jaar geleden met een grote meerderheid in het Amerikaanse Congres werd aangenomen, verplicht het Chinese moederbedrijf ByteDance om zijn Amerikaanse tak van TikTok te verkopen. Gebeurt dat niet, dan wordt TikTok verboden door Amerikaanse appwinkels en hostingproviders.

Aanstaande maandag wordt Donald Trump ingehuldigd als nieuwe president van de VS, dus de regering -Biden gaat in principe nog nét over het handhaven van deze wet. De verwachting is echter dat Biden zich er niet meer inhoudelijk mee zal bemoeien, maar dat overlaat aan zijn opvolger. Dat schept een vreemde situatie, want als er niemand tijdig ingrijpt, staat de app volgens TikTok zelf vanaf morgen ‘op zwart’, terwijl die dan later deze week weer gedoogd zou kunnen gaan worden.

Het Hooggerechtshof van de VS heeft zich onlangs over deze zaak uitgesproken. In december vorig jaar oordeelde een lagere rechter al dat nationale veiligheid, een van de kernargumenten voor het verbod, zwaarder weegt dan de vrijheid van meningsuiting van Amerikaanse burgers. Dat standpunt is vorige week door het Hooggerechtshof bevestigd. Daarmee staan alle lichten juridisch gezien op groen voor een ban.

TikTok betoogt dat er geen concreet bewijs is dat de Chinese overheid via het platform gegevens verzamelt of propaganda verspreidt. Ook andere juristen wijzen erop dat zo’n verbod in de praktijk neerkomt op een Amerikaanse overheid die één specifiek sociaal medium blokkeert en dat dit juridisch ingewikkelde implicaties heeft. Voorlopig is de uitkomst echter dat TikTok op zijn minst voorlopig niet meer te downloaden zal zijn in de Verenigde Staten en feitelijk dreigt ‘uit de lucht’ te gaan als er geen snelle politieke oplossing komt.

Hoe is deze wet tot stand gekomen?
De achtergrond van deze nieuwe wet gaat terug tot april vorig jaar. President Biden ondertekende toen, met brede steun van Democraten én Republikeinen, een voorstel waarin ByteDance 270 dagen kreeg om de Amerikaanse activiteiten van TikTok te verkopen aan een Amerikaanse of tenminste niet-Chinese koper. Het voornaamste argument: de nationale veiligheid zou in het geding zijn, omdat de Chinese regering mogelijk invloed zou kunnen uitoefenen op TikTok. Dit zou gebeuren door het verzamelen van data van Amerikaanse gebruikers en het manipuleren van de informatie die zij zien.

Dat wantrouwen kwam niet uit de lucht vallen. Donald Trump, die al eerder in het Witte Huis zat (tot 2021), had in zijn eerste ambtstermijn vergeefs geprobeerd TikTok te verbieden. De app was toen minder groot, maar groeide razendsnel. In die tijd noemde Trump TikTok een ‘ernstige bedreiging’ voor de veiligheid van de VS. Het bedrijf voerde een aantal rechtszaken, waarbij telkens werd volgehouden dat er geen gevoelige data werden gedeeld met de Chinese autoriteiten. Uiteindelijk doofde die kwestie uit tijdens Bidens presidentschap, maar bleef het onderliggende wantrouwen rondom Chinese technologiebedrijven bestaan.

Dit alles leidde in het Congres uiteindelijk tot een nieuwe wet die specifiek TikTok verplicht zich los te maken van ByteDance. Als dat niet gebeurde voor de deadline van 19 januari, nota bene één dag voor de inauguratie van Trump, zou de app in de VS niet langer gebruikt mogen worden. En zo ver zijn we dus nu. De kanttekening is dat Biden heeft aangegeven de wet niet proactief te zullen handhaven, maar dat hij die verantwoordelijkheid laat aan Trump. Tegelijk heeft Trump publiekelijk gezegd dat hij TikTok niet kwijt wil en naar eigen zeggen ‘meer tijd nodig heeft’ voor een weloverwogen besluit.

Mocht TikTok inderdaad al dan niet tijdelijk verdwijnen, dan raakt dat 170 miljoen Amerikanen die de app regelmatig gebruiken, samen met talloze bedrijven die via TikTok reclame maken of producten verkopen. De impact is dus enorm. De appwinkels van Apple en Google moeten TikTok uit hun aanbod halen en nieuwe updates zullen niet meer beschikbaar zijn. Normaal gesproken betekent dit dat de app op bestaande toestellen steeds minder goed zou functioneren. Dat leidt in principe tot een situatie waarin het platform gedoemd is langzaam uit te sterven, tenzij er snel een alternatieve oplossing komt of de wet toch niet gehandhaafd wordt. Maar ByteDance zegt ervoor te kiezen om de app dan per direct ontoegankelijk vanuit de VS te maken.

De rol van Trump: van tegenstander naar ‘redder’?
Interessant is dat Donald Trump tijdens zijn eerste ambtstermijn (2017-2021) openlijk pleitte voor een verbod op TikTok, of voor een gedwongen verkoop aan een ‘heel Amerikaans bedrijf’ zoals Microsoft, Walmart of Oracle. Dat liep destijds op niets uit, mede door juridische procedures en een gebrek aan eenduidige steun in Washington. Het was ook de periode waarin ByteDance zich fel verzette en probeerde te bewijzen dat de data van Amerikaanse gebruikers niet naar China gingen.

Nu is de situatie bijna omgekeerd. Biden, de zittende president, ondertekende in april vorig jaar de wet die op dit moment in werking treedt. Trump, die maandag zal worden ingehuldigd, lijkt ineens meer geneigd te zijn om een verbod te voorkomen. Een reden die hiervoor wordt aangevoerd, is dat Trump ondertussen ontdekt heeft dat TikTok een krachtig kanaal kan zijn om (jonge) kiezers te bereiken. Tijdens zijn jongste verkiezingscampagne kreeg hij veel steun op het platform. Bovendien heeft hij een goede verstandhouding met Elon Musk, die zou hebben aangegeven een verbod op TikTok slecht voor de vrijheid van meningsuiting te vinden.

Daar komt nog bij dat er geruchten gaan dat ByteDance het Amerikaanse deel van TikTok zou willen verkopen aan Musk, die het platform dan zou kunnen opnemen in zijn eigen X-imperium. In dat scenario krijgt Trump het beste van twee werelden: TikTok blijft bestaan voor Amerikaanse gebruikers, maar wél in Amerikaanse handen (namelijk bij een bevriende techmagnaat), waardoor de nationale veiligheidszorgen deels weggenomen worden. Of de Chinese overheid, die ByteDance niet vrijelijk mag laten verkopen, hiermee akkoord zal gaan, is echter zeer de vraag.

De geschiedenis van TikTok: van Douyin tot wereldsensatie
Om te begrijpen waarom TikTok zoveel stof doet opwaaien, is het goed om even terug te gaan in de tijd. TikTok komt voort uit de Chinese app Douyin, die in september 2016 werd gelanceerd door het technologiebedrijf ByteDance. Oorspronkelijk droeg Douyin de naam A.me, maar al snel werd deze gewijzigd in Douyin: letterlijk ‘trillende muziek’ in het Chinees. Deze app bleek al snel razend populair in China, vooral onder jongeren. Binnen een jaar had Douyin al honderd miljoen gebruikers in het thuisland, met dagelijks meer dan een miljard bekeken video’s.

Al vanaf het begin was er bij ByteDance de ambitie om niet alleen de Chinese markt te bedienen, maar juist te groeien tot een mondiaal platform. Dat sloot aan bij de visie van oprichter Zhang Yiming, die zei dat ‘China maar eenvijfde van de wereldwijde internetgebruikers telt’ en dat ByteDance zichzelf internationaal zou moeten positioneren om niet weggeconcurreerd te worden. Zo ontstond TikTok: de internationale versie van Douyin, die in september 2017 buiten China van start ging.

Een belangrijke stap in die groei was de overname van de in Shanghai opgerichte app Musical.ly in november 2017, destijds voor bijna 1 miljard dollar. Musical.ly had veel succes in de Verenigde Staten met korte karaoke- en dansvideo’s. ByteDance voegde Musical.ly samen met TikTok in augustus 2018 en hield de naam TikTok aan. Daarmee was een wereldwijd fenomeen geboren. Vooral onder jongeren ging het hard: in korte tijd werd TikTok, naast YouTube, de favoriete app om korte, creatieve filmpjes te maken en te kijken.

In 2019 en 2020 begon de app ook door te breken bij oudere leeftijdsgroepen. Bekende sterren als Will Smith, Jennifer Lopez, Justin Bieber en talloze anderen doken op het platform op, waarmee TikTok definitief een serieus kanaal werd. Aanvankelijk werd het gezien als een onschuldige dansjes-app, maar al snel begon TikTok te dienen als belangrijke plek voor memes, nieuws, opinies en politiek activisme. Dat laatste trok steeds meer de aandacht van overheden en toezichthouders, vooral in de VS.

Controverses: spionage, invloed van de Chinese overheid en algoritmes
De huidige commotie rondom TikTok draait in hoge mate om de vraag of het platform, en daarmee de Chinese overheid, te veel invloed heeft op westerse gebruikers. Critici waarschuwen dat TikTok enorme hoeveelheden data verzamelt: locatiegegevens, contacten, surfgedrag, en metadata over video’s die gebruikers bekijken. De vrees is dat de Chinese regering, die in theorie verregaande bevoegdheden heeft om Chinese bedrijven te dwingen tot medewerking, deze gegevens kan inzien en voor spionagedoeleinden kan gebruiken.

Daarnaast speelt het argument van mogelijke beïnvloeding via het algoritme. TikTok staat bekend om zijn bijzonder geraffineerde aanbevelingssysteem, dat zeer nauwkeurig inschat welke video’s bij elke individuele gebruiker passen. Dit algoritme is tegelijkertijd de grootste kracht achter TikToks ongekende populariteit: mensen blijven scrollen omdat de app hen steeds net iets te interessante of vermakelijke video’s voorschotelt. Veiligheidsexperts vrezen dat ByteDance, en daarmee de Chinese overheid, zo onzichtbaar kan manipuleren welke filmpjes boven komen drijven. Op die manier zouden politieke boodschappen subtiel kunnen worden gestuurd. Dat is niet zomaar uit de lucht gegrepen: het is meer dan bekend dat autocratische systemen met grootschalige desinformatiecampagnes invloed uitoefenen op gebruikers van sociale media.

Vanuit Amerikaans perspectief is dit een serieuze zorg, vooral in het licht van de rivaliteit tussen China en de VS op economisch, militair en technologisch gebied. Als een buitenlands bedrijf de mogelijkheid heeft om 170 miljoen Amerikanen dagelijks te bereiken, is het volgens de Amerikaanse regering niet ondenkbaar dat dat tot vormen van propaganda kan leiden. De Chinese regering ontkent steevast dat ze TikTok gebruikt als instrument voor spionage of beïnvloeding. ByteDance zelf stelt dat er technische en organisatorische maatregelen zijn genomen om te voorkomen dat Chinese medewerkers toegang hebben tot data van Amerikaanse gebruikers.

Toch is de scepsis niet verdwenen, juist omdat de bewijslast moeilijk te leveren is. Anders dan bij bijvoorbeeld expliciete censuur, zou manipulatie via de algoritmes immers nauwelijks te detecteren zijn. Als bepaalde video’s zomaar veel vaker worden aanbevolen dan andere, of als berichten in het nadeel van de Chinese overheid juist worden weggedrukt, is dat voor de buitenwereld niet direct zichtbaar. Dat is precies de kern van de zorg van onder meer de FBI en diverse Amerikaanse senatoren.

Andere sociale media: ook grote dataverzamelaars en politiek geladen algoritmes
Tegelijk wijzen analisten en media-ethici erop dat TikTok zeker niet de enige is die data verzamelt en algoritmisch stuurt wat gebruikers te zien krijgen. Grote Amerikaanse platforms als Facebook en Instagram (beide onderdeel van Meta), YouTube (onderdeel van Google), en X (het voormalige Twitter) doen al jaren hetzelfde. Ze weten wie we zijn, welke filmpjes we leuk vinden, met wie we contact onderhouden en waar we wonen. Deze bedrijven verdienen miljarden met gepersonaliseerde reclame en zijn er evenmin altijd transparant over hoe hun algoritmes werken.

Het recentste en duidelijkste voorbeeld hiervan is X, in handen van Elon Musk. Sinds Musk er de scepter zwaait, zijn de algoritmes zo bijgesteld om radicaal-rechtse stemmen veel prominenter te laten zien in de tijdlijn van gebruikers. Hoewel Musk de overname van Twitter (nu X) ooit verdedigde met het argument dat hij een absolutist van de vrije meningsuiting zou zijn, blijkt de realiteit heel anders. X is nu juist een platform is geworden waar de extremere of meer polariserende accounts sneller groeien en meer zichtbaarheid krijgen, terwijl linkse of gematigde accounts minder vaak in de aanbevelingen opduiken.

In die zin verschilt TikTok qua opzet en uitwerking niet wezenlijk van andere sociale media. Het grote verschil is echter de nationaliteit van het moederbedrijf en de voortdurende spanningen tussen Washington en Beijing. Facebook en Google staan onder Amerikaanse jurisdictie, waardoor het voor Washington in theorie veel eenvoudiger is om deze techreuzen onder druk te zetten via regelgeving of juridische stappen. ByteDance valt daarentegen onder het Chinese rechtssysteem, waar de Communistische Partij het laatste woord heeft en westerse toezichthouders weinig te zeggen hebben.

Bovendien speelt er nóg een twist: de onbetwiste machtspositie van Amerikaanse Big Tech is met de opkomst van TikTok voor het eerst echt gebroken. De Verenigde Staten hebben in het verleden tal van buitenlandse internetbedrijven van de eigen markt weten te weren of te blokkeren via allerlei maatregelen. TikTok is echter zo populair dat een verbod politieke risico’s met zich meebrengt: miljoenen Amerikaanse jongeren maken dagelijks gebruik van de app. Het verbieden van TikTok kan eenvoudigweg onpopulair zijn bij kiezers, zeker onder jongere generaties.

De Europese houding en parallelle zorgen
In Europa speelt een soortgelijk debat, al is het minder verhit dan in de VS. Verschillende Europese regeringen hebben al TikTok-verboden opgelegd voor ambtenaren op werktelefoons. Dat gebeurde uit zorgen voor spionage en privacy. Tegelijk is er bij EU-instanties ook bezorgdheid over de macht van Big Tech in bredere zin. Facebook (Meta), Google en Amazon liggen in Europa geregeld onder vuur wegens vermeende monopolievorming en schendingen van de privacywetgeving.

TikTok heeft in de EU inmiddels enkele boetes gekregen voor het onvoldoende beschermen van minderjarigen en het platform ligt onder een vergrootglas vanwege de dataoverdracht naar buiten de EU. De Europese Commissie werkt aan striktere regels voor buitenlandse techbedrijven. Tegelijk blijft de app razend populair onder jonge Europeanen. De naamsbekendheid en de penetratiegraad liggen hoog. Veel influencers en merken zijn afhankelijk van TikTok als marketinginstrument.

Waar de Amerikaanse aanpak gericht is op een (gedeeltelijk) verbod, leunt Europa tot nu toe meer op regulering, zoals verplichte transparantie over algoritmes en dataverzameling. Ook is de toon in Europa soms gematigd, omdat men zich zorgen maakt dat te strenge maatregelen tegen TikTok een negatieve invloed kunnen hebben op economische betrekkingen met China.

De Chinese kant van het verhaal
Vanuit China wordt de hele discussie vaak gezien als een voorbeeld van Amerikaans protectionisme. De Chinese overheid wijst erop dat ByteDance een privébedrijf is, dat geen staatsbedrijf is en vooral wordt gemotiveerd door winst. Hoewel de Chinese cyberwetgeving ByteDance kán verplichten data te delen met de overheid, stelt ByteDance dat daar in de praktijk geen gebruik van wordt gemaakt voor TikTok in het buitenland.

Tevens is er in China weinig begrip voor het feit dat Amerikaanse bedrijven jarenlang een vrijwel ongehinderde dominantie hebben gehad in de wereldwijde techindustrie, terwijl een Chinees bedrijf nu wordt belemmerd om dezelfde positie te verwerven. Als reactie op eerdere pogingen om TikTok te verbieden, waarschuwde China dat een gedwongen verkoop kan worden gezien als ‘digitale piraterij’.

Ook het idee dat TikTok Chinese ‘opium’ zou zijn voor niet-Chinese gebruikers, vindt men in China overtrokken. De dubbele standaard (de Chinese versie Douyin kent in het thuisland korte gebruikstijden voor jongeren, terwijl de internationale versie TikTok zo’n limiet niet heeft) wordt door ByteDance verklaard met verwijzing naar de Chinese wetgeving, die jonge gebruikers actief moet beschermen.

TikTok, TikTok: de klok tikt
Maar goed: morgen, 19 januari, is dus de dag dat het Amerikaanse verbod op TikTok formeel van kracht wordt. ByteDance heeft laten weten dat het geen ‘halve maatregelen’ zal nemen en de app in de VS volledig zal blokkeren als de regering-Biden niet officieel toegeeft dat ze het verbod niet uitvoert. Of dat ook echt zal gebeuren, blijft tot het laatste moment onduidelijk.

Op de achtergrond kan Trump de redder in nood zijn. Hoewel hij ooit een verklaard tegenstander was, lijkt hij nu bereid een uitweg te zoeken die TikTok operationeel houdt, maar waarschijnlijk op voorwaarde dat er garanties komen voor de nationale veiligheid. Er gaan verhalen rond dat er contacten zijn tussen ByteDance, Musk en enkele grote Amerikaanse investeerders om tot een deal te komen.

De consequenties voor Nederlandse of Europese gebruikers lijken vooralsnog beperkt. TikTok zegt dat de infrastructuur hier gewoon door draait en dat in Europa wonende Amerikanen die al ingelogd zijn, de app nog enige tijd kunnen blijven gebruiken, zij het zonder updates. Maar als de Amerikaanse markt wegvalt, gaat dat onvermijdelijk financiële consequenties hebben voor ByteDance en indirect mogelijk ook voor de internationale uitrol van nieuwe functies, marketingbudgetten en reclame-inkomsten.