Volt stopt met X: wie volgt?

Voor het eerst kondigt een Nederlandse politieke partij aan niet langer actief te willen zijn op X, het sociale medium dat voorheen als Twitter door het leven ging. Volt, de progressieve centrumpartij met twee zetels in de Tweede Kamer, maakt bekend dat alle accounts van zowel de partij als haar prominente leden aanstaande maandag worden gedeactiveerd. Partijleider Laurens Dassen en Kamerlid Marieke Koekkoek nemen afscheid van een platform waarvan zij vinden dat het sinds de overname door Elon Musk is uitgegroeid tot een voedingsbodem voor haat, extremisme en desinformatie. Het vertrek van Volt staat niet op zichzelf: diverse gemeenten, universiteiten en maatschappelijke organisaties hebben X al de rug toegekeerd of overwegen dat te doen. Tegelijk worstelen veel andere partijen en instellingen met de vraag of vertrek nog wel verstandig is: X wordt immers nog altijd intensief gebruikt door journalisten, politici en beleidsmakers.

Volt is in Nederland een betrekkelijk kleine, maar opvallend uitgesproken partij. De beweging, die zijn wortels in een pan-Europese samenwerking heeft, staat bekend om progressieve standpunten en een nadruk op Europese integratie. De Nederlandse tak telt twee zetels in de Tweede Kamer en één in de Eerste Kamer. Daarnaast zijn er enkele lokale en regionale vertegenwoordigers. Volt is redelijk actief op X, waar het partijaccount ruim 30.000 volgers heeft en leider Laurens Dassen meer dan 40.000.

In een laatste X-bericht kondigt Dassen aan dat Volt Nederland en de Kamerleden hun accounts ‘in de slaapstand’ zullen zetten. “We nemen afscheid van een platform dat ooit een plek was voor open debat, maar nu volledig in dienst lijkt te staan van een extreme en op desinformatie gestoelde agenda,” aldus Dassen. Hij doelt hiermee op de omstreden rol van miljardair Elon Musk, die Twitter in 2022 overnam en omdoopte tot X. Sindsdien wordt Musk door critici verweten het platform te gebruiken om extremistische en ultrarechtse opvattingen te verspreiden en te normaliseren.

Voor Volt was de definitieve aanleiding het moment waarop Donald Trump opnieuw de Amerikaanse presidentsverkiezingen wist te winnen, met Musk als vurige bepleiter van diens agenda. Dassen spreekt van een ‘gevaarlijke verschuiving van balans’, omdat X volgens hem steeds vaker wordt ingezet voor het verspreiden van desinformatie over onder meer migratie, klimaatverandering en verkiezingen. “Wat we in de VS zien, kan ook doorsijpelen naar Europa,” zegt hij. “Daar moeten we als politieke partij niet aan bijdragen.”

Politieke partijen zijn bij uitstek afhankelijk van zichtbaarheid in de (sociale) media. Men hoopt via X de aandacht van journalisten te trekken, eigen standpunten te verspreiden en het debat te voeren met opponenten. Volt vormt daarop geen uitzondering, maar kiest desondanks voor vertrek. Volgens Laurens Dassen is dit ‘een berekende gok’: de partij weet dat het bereik op Bluesky en Mastodon vooralsnog een fractie is van dat op X. Ook journalisten en kiezers zijn daar niet in gelijke mate aanwezig. Toch is het voor Dassen belangrijker dat Volt een statement maakt tegen wat hij omschrijft als ‘de normalisering van extremisme’.

Hij vergelijkt het dilemma van Volt met dat van andere partijen die moeite hebben met X, maar er toch blijven. “We houden elkaar in een wurggreep”, zegt hij in een interview. “Zolang anderen blijven, is de massa te groot om X echt pijn te doen. Maar als niemand de eerste stap zet, komt het nooit zover. Wij willen als breekijzer dienen, in de hoop dat anderen ons voorbeeld volgen.”

Waarom deze stap juist nu?
Hoewel er al langer kritiek klonk op de manier waarop Musk X runt, duurde het even voordat Volt de knoop definitief doorhakte. De partij discussieerde volgens insiders maandenlang over de vraag of op het platform blijven niet juist raadzamer zou zijn, zodat redelijke geluiden niet geheel uit het zicht zouden verdwijnen. Ook het bereik dat Volt via X had, met een aanzienlijk aantal journalisten, beleidsmakers en potentiële kiezers, telde mee in de overweging.

Uiteindelijk was het niet één enkel incident, maar een stapeling van zorgwekkende signalen die de doorslag gaf. Musk mengt zich steeds meer in nationale en internationale politiek, onder meer door steunbetuigingen aan radicaal-rechtse partijen in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. In eigen land is Volt bovendien bezorgd dat de algoritmische bekrachtiging van haatzaaierij, racisme en complotdenken door X een giftige invloed heeft op de Nederlandse politieke arena. “We willen als Volt niet bijdragen aan de populariteit van Musks platform, dat hij steeds meer inzet als geopolitiek wapen,” stelt Dassen.

Het vertrek van Volt is des te opvallender in een politiek landschap waar partijen traditioneel lange tijd afhankelijk waren, en in bepaalde mate nog steeds zijn, van Twitter/X voor het vormen van hun profiel en directe communicatie met media. De afweging tussen ‘zichtbaar blijven’ en ‘weggaan uit protest’ leidt tot verdeeldheid in diverse politieke fracties. GroenLinks-PvdA is bijvoorbeeld kritisch op X, maar blijft er voorlopig actief, omdat men ‘het niet volledig aan extreemrechts wil overlaten’, aldus fractieleider Frans Timmermans. D66 worstelt met hetzelfde dilemma, maar heeft vooralsnog hetzelfde standpunt als GroenLinks-PvdA: “We moeten blijven in het belang van tegenwicht en bereik.”

Volt is niet de enige partij die overwoog om van X te vertrekken. De Partij voor de Dieren bevestigt dat een vertrek ‘in overweging’ is, maar heeft nog geen definitieve beslissing genomen. Ook bij de ChristenUnie klinkt begrip voor de stap van Volt, al is men terughoudend met een collectief vertrek. Het argument dat vaak terugkomt, is de wens om een tegengeluid te bieden tegen radicale opvattingen die door Musks veranderingen in het algoritme steeds meer voorrang krijgen.

De fractievoorlichter van de ChristenUnie laat weten: “X is nog steeds een van de manieren waarop we mensen bereiken. Zolang media de berichten oppikken die op X verschijnen, willen wij daar niet te snel afscheid van nemen.” GroenLinks-PvdA, vertegenwoordigd door onder anderen Barbara Kathmann, wijst daarnaast op de Europese regelgeving die onlangs is ingevoerd om de macht van sociale mediaplatforms te beteugelen: de Digital Services Act (DSA). Timmermans pleit ervoor deze regels steviger te handhaven, in plaats van massaal van X te vertrekken.

Dat Volt bereid is die afweging op te geven, komt volgens Laurens Dassen voort uit de overtuiging dat Musk X ‘onherstelbaar heeft beschadigd als publiek platform’. Hij benadrukt dat Volt geen compleet afscheid van sociale media neemt. De partij blijft actief op alternatieve platforms als Mastodon, Bluesky en LinkedIn, die zich wat hen betreft meer lenen voor inhoudelijke uitwisselingen en waar desinformatie, complottheorieën en rechtsextremisme minder snel de overhand krijgen.

Voorgangers: gemeenten, universiteiten en NGO’
Volt is hiermee weliswaar de eerste Nederlandse politieke partij die met X breekt, maar de afgelopen maanden hebben diverse kwaliteitsmedia, overheidsinstellingen en maatschappelijke organisaties soortgelijke stappen gezet. Zo plaatsten de gemeenten IJsselstein en Putten al meer dan een jaar geen berichten meer op X, omdat hun inwoners actief bleken op andere kanalen waar de toon ‘constructiever’ zou zijn. Dordrecht stopte deze zomer ook met het plaatsen van berichten, al laat die gemeente de mogelijkheid open om vragen van inwoners via X te beantwoorden.

In de onderwijssector is een vergelijkbare trend zichtbaar. Verschillende universiteiten, waaronder de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit, de Radboud Universiteit, en die van Utrecht, Twente, Wageningen en Eindhoven, zijn minder of helemaal niet meer actief op X. Redenen die worden genoemd zijn ‘desinformatie’, ‘hatespeech’ en ‘nepaccounts’. Hoewel het beperkte bereik op X voor sommigen de belangrijkste motivator blijkt, ligt ook hier een zorgelijke constatering aan ten grondslag: het platform is nu eenmaal steeds minder een ruimte voor constructief debat en steeds meer een plek waar extreme standpunten en desinformatie de boventoon voeren.

Maatschappelijke organisaties zoals VluchtelingenWerk, Amnesty International en Oxfam Novib geven aan dat zij worstelen met het dilemma tussen enerzijds ‘mensen blijven informeren’ en anderzijds ‘niet willen meewerken aan een giftig platform’. Verschillende NGO’s hebben inmiddels gekozen voor een definitief vertrek of laten hun accounts op X sluimeren. Ook in de wereld van de media tekent zich eenzelfde patroon af. Meerdere omroepen en kranten (zoals Trouw en de Volkskrant) hebben principieel afstand genomen van X. NRC beraadt zich nog op vervolgstappen.

Reacties uit Europa
De onrust rond het beheer van X door Musk beperkt zich niet tot Nederland. In heel Europa duiken soortgelijke verhalen op van politieke partijen, universiteiten en organisaties die het platform verlaten. Belangrijke voorbeelden zijn:

• België: de Vlaamse partij Vooruit is sinds september niet meer actief op X. Ze hebben daarnaast de Vlaamse overheid officieel opgeroepen het platform te verlaten. Het Waalse Ecolo heeft nog ambitieuzere plannen en pleit zelfs voor een algehele ban van X in de hele EU, in het kader van de Digital Services Act. Ecolo is opvallend genoeg zelf nog wél actief op X, wat duidt op de worsteling tussen principiële bezwaren en praktisch bereik.
• Groot-Brittannië: daar wordt X in verband gebracht met de rassenrellen na een steekpartij in Southport, aangewakkerd door nepnieuws over de achtergrond van de dader. Sindsdien hebben meerdere Britse academici, universiteiten en kranten (waaronder The Guardian) het platform de rug toegekeerd.
• Frankrijk: actiegroep HelloQuitteX moedigt burgers en organisaties aan om X te verlatene en biedt hulp bij het archiveren van accounts. De Parijse ziekenhuiskoepel AP-HP vertrok reeds, evenals Greenpeace Frankrijk, de Universiteit van Straatsburg en het departement Loire-Atlantique. De reden? „Het ontbreken van bescherming van waarden die aan medische en wetenschappelijke missies ten grondslag liggen,” aldus AP-HP.
• Overig Europa: ook in Denemarken, Duitsland en Spanje hebben organisaties als de Deense publieke omroep, voetbalclubs Werder Bremen en Sankt Pauli, de Spaanse krant La Vanguardia en de Europese Federatie van Journalisten afscheid genomen van X. Kern van hun kritiek is telkens dat Musk extremistische opvattingen faciliteert in plaats van zich te houden aan fatsoensnormen en transparante factchecks.

Overige organisaties
Bij veel organisaties met een publieke taak, zoals de politie en brandweer, is de terughoudendheid om X te verlaten nog groter. Ze gebruiken X dikwijls om calamiteiten of incidenten te melden en burgers snel op de hoogte te stellen. Alternatieven als Threads, Mastodon of Bluesky hebben (vooralsnog) niet hetzelfde bereik. De politie laat weten dat X een ‘belangrijk communicatiekanaal’ blijft, maar ook dat ze het beleid van Musk kritisch volgt.

In de openbaarvervoerssector is eveneens sprake van terugtrekking. ProRail besloot begin dit jaar te stoppen met het plaatsen van berichten op X vanwege de haatdragende content en nepnieuws die er sinds het aantreden van Musk ongecontroleerd rondgaan. NS onderzoekt alternatieven, terwijl regionale OV-bedrijven als GVB en Qbuzz al zijn vertrokken, zij het met name om praktische en imagotechnische redenen. Het GVB gaf te kennen dat de stroom aan haatdragende reacties op X ongewenst was en dat gebruikers via andere platforms beter en constructiever te bereiken zijn.

De vakbonden FNV en CNV hebben laten weten dat zij wellicht op korte termijn stoppen. FNV gaf aan dat er ‘een sterke neiging is om te vertrekken’. CNV werkt al met een afbouwscenario, onder meer omdat de doelgroep voor vakbondsinformatie en -acties steeds minder tijd doorbrengt op X. “Mensen reageren negatiever, er zijn meer trollen en complotdenkers. Dat vormt een barrière om zinnig in gesprek te gaan.”

Ook in de culturele sector kiezen steeds meer instellingen voor vertrek. Het Mauritshuis, het Nederlands Openluchtmuseum en Naturalis hebben hun accounts niet meer geüpdatet. ITA (Internationaal Theater Amsterdam) heeft aangekondigd zich binnenkort volledig van X terug te trekken. De gemeenschappelijke drijfveer is dat de toegenomen haat en desinformatie op X niet strookt met de waarden van openheid en inclusiviteit die deze instellingen willen uitdragen.

Facebook en Instagram ook onder vuur
Sinds een paar dagen is er ook commotie rond Meta, het bedrijf achter Facebook en Instagram. Topman Mark Zuckerberg heeft besloten om te stoppen met de inzet van factcheckers en wil in de EU bovendien meer vrijheid voor wat hij ‘politiek incorrecte meningen’ noemt. Dat leidt tot de vrees dat ook Facebook en Instagram richting Musk-achtige praktijken bewegen, waar het respect voor feiten en genuanceerde discussie praktisch niet meer bestaat.

NGO’s als Oxfam en Amnesty International hebben in het verleden al eens kritiek geuit op de manier waarop Meta omgaat met desinformatie en de privacy van gebruikers. Het nieuwe beleid lijkt deze zorgen nog te verergeren. Hoewel de maatschappelijke organisaties tot nu toe in meerderheid hebben vastgehouden aan Facebook en Instagram wegens de grote reikwijdte, zijn er nu ook binnen die kringen ‘serieuze gesprekken’ gaande over een mogelijke exit. De vraag is of dergelijke platforms voor progressieve doelen nog wel geschikt zijn, of dat men hiermee vooral helpt om een dubieuze digitale infrastructuur in stand te houden.

Europese regelgeving en het perspectief op alternatieven
In vrijwel alle discussies duikt de Digital Services Act (DSA) op, de verordening die binnen de Europese Unie is aangenomen om gebruikers van onlinediensten beter te beschermen tegen schadelijke content en machtsmisbruik door techbedrijven. Verschillende Europese regeringsleiders en Europarlementariërs hebben al gewaarschuwd dat X zich totaal niet aan deze wet lijkt te houden. De Europese Commissie kan boetes opleggen die oplopen tot 6 procent van de jaaromzet, maar de handhaving van de DSA is een buitengewoon traag proces, waardoor een dergelijke boete nog jaren op zich kan laten wachten.

Laurens Dassen vindt dat er met veel meer urgentie gehandeld moet worden. Hij pleit voor Europese alternatieven voor sociale media, die gebonden zouden moeten zijn aan de waarden van ‘vrijheid, democratie en feiten-gebaseerde discussie’. Volgens hem heeft Europa echter weer eens te lang stilgezeten, waardoor het nu achtervolgd wordt door de dominantie van Amerikaanse en Chinese platformen. Hoewel Brussel zich kant tegen desinformatie en haatzaaierij, laten recente ontwikkelingen bij Meta en X zien hoe moeilijk het is greep te krijgen op mondiale techreuzen.

Voorlopig lijkt de praktische oplossing eerder te liggen in versplintering: steeds meer partijen verspreiden zich over meerdere platformen (Mastodon, Bluesky, LinkedIn, Threads, enzovoort), in de hoop dat het publiek uiteindelijk volgt. Maar of dit uiteindelijke effect heeft op de marktpositie van X, valt moeilijk te voorspellen. Onderzoek toont dat veel Nederlandse gebruikers al niet heel actief waren op X. Wel is X nog steeds bijzonder relevant in het politieke en journalistieke circuit.

Breder maatschappelijk debat
Wat betekent dit alles voor burgers? Veel mensen die X gebruikten als nieuwsbron of discussieforum, hebben het platform zien veranderen en zoeken alternatieven. Tegelijk is er een groep die Musk juist waardeert vanwege zijn ‘anti-establishmenthouding’. Voor hen is de toegenomen controverse juist een teken van ‘echte vrijheid van meningsuiting’. Zo verdeelt X, bedoeld of onbedoeld,  de online meningsvorming in voor- en tegenstanders en dat roept een existentiële vraag op over de rol van sociale media: moet een platform zich als neutraal speelveld opstellen of mag het platform middels algoritmes bepaalde politieke voorkeuren promoten zoals Musk dat met X doet?

Volts vertrek is dus niet alleen een politiek signaal, maar ook een impuls voor een breder debat over de kwaliteit van de publieke ruimte. Terwijl de partij aangeeft dat platforms als Bluesky en Mastodon met een andere structuur en moderatiebeleid meer ‘eerbied voor pluralisme’ tonen, is het de vraag of deze platforms groot genoeg kunnen worden om serieuze concurrentie aan X te bieden en of ze de financiële en technische capaciteit hebben om desinformatie en haatzaaierij effectief te bestrijden.