FOK!toen: Theo van Gogh

Het is vandaag op de kop af tien jaar geleden dat de Nederlandse filmregisseur, columnist en presentator Theo van Gogh in de Linnaeusstraat in Amsterdam op 47-jarige leeftijd werd vermoord. In deze FOK!toen blikken we terug op het leven van de spraakmakende cineast, die zijn onverbloemde mening over de verderfelijke uitwassen van de islam met zijn leven moest bekopen.

 Uit het Dagblad van het Noorden van 26 februari 2004
Uit het Dagblad van het Noorden van 26 februari 2004

De jonge jaren
Theodoor van Gogh wordt op 23 juli 1957 geboren in Den Haag als zoon van Anneke en Johan van Gogh. Vader Johan was een ambtenaar van de Binnenlandse Veiligheidsdienst en een achterkleinzoon van de kunsthandelaar Theo van Gogh, de broer van de beroemde eenorige schilder Vincent van Gogh. Theo was vernoemd naar de oudere broer van vader Johan, die tijdens de Tweede Wereldoorlog was gefusilleerd wegens verzetsactiviteiten tegen de Duitsers. Theo zou een groot deel van zijn jeugd in Wassenaar doorbrengen.

Theo Van Gogh

De dorpsgek van de Nederlandse filmwereld
Nadat Theo in 1975 was afgestudeerd aan de middelbare school, werd hij door zijn moeder uit huis gezet. Van Gogh besloot rechten te gaan studeren in Amsterdam en was vastbesloten advocaat te worden. Nadat hij evenwel zijn studie had afgebroken, meldde hij zich tweemaal aan bij de Nederlandse Filmacademie, maar werd beide keren afgewezen. De filmmaker besloot vervolgens op eigen kracht zijn debuutfilm te gaan maken. Met een budget van 70.000 gulden en gratis medewerking van vrienden, onder wie ook de debuterende Thom Hoffman, werd in de zomer van 1980 de film Luger opgenomen. Van Gogh liet zich voor zijn debuutfilm inspireren door het absurdistische werk van onder meer Werner Herzog en Rainer Werner Fassbinder.

In 1981 was de spraakmakende film bij de Nederlandse Filmdagen te zien en zorgde deze voor veel commotie. De film werd antisemitisch en fascistisch genoemd, en ook de vaderlandse pers wilde geen aandacht geven aan de provocatieve rolprent. Bij de vertoning van een andere film kwam Van Gogh schreeuwend en stomdronken het podium op en moest er door andere aanwezigen vanaf worden gesleurd. Een paar dagen later zocht de filmmaker tijdens een voorstelling van Luger ruzie met bezoekers van zijn film, waarbij filmmaker Jurriën Rood door Van Gogh in het gezicht werd gespuugd. Van Gogh zou deze provocatieve houding tot zijn dood behouden.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 21 september 1984
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 21 september 1984

Drie jaar later is er weer een film van 'de dorpsgek van de Nederlandse filmwereld' te aanschouwen op de Nederlandse Filmdagen. Ditmaal oogst Van Gogh meer succes met zijn bewerking van Een Dagje Naar het Strand, gebaseerd op het gelijknamige boek van Heere Heeresma. De film gaat over een alcoholist (Cas Enklaar) die met zijn dochtertje Walyne (Tara Falloux) een dagje naar het strand gaat. Het dagje ontaardt al snel in een kroegentocht, waarbij de man steeds minder aandacht heeft voor het arme kind, dat ook nog eens met een been in een beugel loopt. Als de zatlap 's nachts op het strand ontwaakt, is zijn dochtertje spoorloos. Een zeer melancholische rolprent met prachtig camerawerk en bikkelharde satirische teksten.

Necrofilie, incest en een flesje Maggi
In 1986 verschijnt er wederom een spraakmakende film van Van Gogh in de Nederlandse filmhuizen. In de zwartgallige horrorfilm Charley draait het om thema's als necrofilie, incest en kinderporno. De film vertelt het verhaal van twee vriendinnen, Charley (Marie Kooyman) en Berie (Rosita Steenbeek), die het op nietsvermoedende mannen hebben voorzien. Vooral het fragment waarin de vrouwen afgesneden penissen in een koekenpan staan te bakken, werd niet door elke kijker zonder gruwen bekeken. Voor de film werkte Van Gogh met de striptekenaars Eric Schreurs (Joop Klepzeiker) en Ger van Wulften (De Vrije Balloen) en het is dan ook niet echt verrassend dat de film ook een stevige dosis pis- en poepgrapjes bevat. Charley is een heerlijke lowbudgetfilm, wat vooral aan het zo nu en dan haperende geluid van de expressionistische zwartwitfilm te horen is.

In het daaropvolgende jaar maakt Theo van Gogh naam bij een breder publiek met zijn verfilming van de beroemde roman Terug Naar Oegstgeest van Jan Wolkers uit 1965. Van Gogh, die al bekend stond als een cineast met voorliefde voor morbide en extreme standpunten, liet verrassend genoeg veel gruwelijkheden uit het autobiografische verhaal van Wolkers in de film aan de suggestie van de kijker over. Nadat de schrijver de verfilming van zijn boek had gezien noemde hij Terug Naar Oegstgeest 'een film die huizenhoog uittorent boven alles wat er de laatste jaren verfilmd is'.

De spraakmakende poster voor Loos
De spraakmakende poster voor Loos

Twee jaar later verscheen de volgende omstreden film van Van Gogh. In Loos zien we het verhaal van een rechter (Tom Jansen) die verstrikt raakt in de Rotterdamse onderwereld. De sadomasochistisch getinte film, losjes gebaseerd op de Zaanse paskamermoord, zou in samenwerking met de omroep Veronica worden gemaakt, maar deze trokken zich terug uit de film nadat Van Gogh niet al te vleiend had gesproken over de directeur van de omroep. Van Gogh noemde Rob Out een gerenommeerde pooier, heel bedreven in ‘t over het balkon smijten van vrouwtjes. Loos was geen groot succes en zou na enkele weken met stille trom uit het filmcircuit verdwijnen.

Uit de Leeuwarder Courant van 16 juni 1989
Uit de Leeuwarder Courant van 16 juni 1989

In 1989 is er wederom ophef als Van Gogh in een column niet al te rouwig is om de dood van filmkenner Simon van Collem. Tientallen abonnees zeiden hun abonnement bij Het Parool op en ook Cannon-Nederland dreigde om niet meer te adverteren in de krant, tenzij de columist zou worden ontslagen. Van Gogh had in 1984 enorme ruzie gekregen met Van Collem, die op de radio had beweerd dat de Amsterdamse cineast lid was van de Centrumpartij. Deze onterechte opmerking werd nimmer door Van Collem rechtgezet en sinds dat moment konden de twee mannen niet meer samen door één deur. Van Gogh maakte van zijn hart geen moordkuil en schreef in dezelfde column ook dat hij graag nog eens een grafrede zou voeren bij de begrafenis van Joris Ivens. Het macabere toeval wou dat Ivens op dezelfde avond nog zou overlijden. De toenmalige chef kunstredactie Matthijs van Nieuwskerk noemde het vertrek van Van Gogh 'vreselijk vervelend'.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 5 februari 1993
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 5 februari 1993

Vals Licht en een Blind date
Het zou tot 1993 duren voordat Van Gogh zich weer ging richten op een nieuw filmproject. In samenwerking met Matthijs van Heijningen ging de filmmaker aan de gang met een verfilming van een roman van Joost Zwagerman. In Vals Licht zien we de belevenissen van een jonge student die geobsedeerd raakt door een hoertje en wordt meegesleurd in allerlei onderwereldse praktijken. Net als alle voorgaande films was ook Vals Licht een flop. In de film zien we wel weer een sterk staaltje van de zwartgallige humor van de cineast. Zo zit in de film een fragment die zich afspeelt op een station, waarbij we de omroeper de volgende tekst kunnen horen omroepen: "Wil dhr. Bargai contact opnemen met mevrouw Van Gogh?". Later werd bekend dat Van Gogh tijdens het maken van Vals Licht in een echtscheidingsprocedure zat, omdat zijn vrouw vreemd was gegaan met Ellik Bargai, de hoofdrolspeler uit Van Gogh's film.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 15 september 1994
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 15 september 1994

In het daaropvolgende jaar maakte Van Gogh zijn meest lucratieve film. 06 was gebaseerd op het succesvolle gelijknamige toneelstuk van Johan van Doesburg. De film speelde zich af op twee locaties en er speelden slechts twee acteurs in mee. In de tijd dat de film verscheen, waren de zogenaamde 06-sekslijnen ontzettend populair. De film met Ariane Schluter en Ad van Kempen werd in slechts 5 dagen opgenomen en was met 44.672 bezoekers de meest succesvolle Nederlandse film van 1994. De film zou onder de titel 1-900 ook twee weken in een theater in New York te zien zijn.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 05 oktober 1996
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 05 oktober 1996

In 1996 verscheen de film Blind Date, waarmee Van Gogh maar liefst drie Gouden Kalveren zou winnen. In het indrukwekkende drama speelt een getrouwd stel een rollenspel om zo de dood van hun kind te verwerken. In de voice-over horen we het overleden dochtertje stukken voordragen uit haar dagboek. Terwijl de film nog in de filmhuizen te zien was, ging Van Gogh alweer aan de slag met zijn volgende project. Hoe ik mijn moeder vermoordde, gebaseerd op het gelijknamige boek van Parool-columnist Theodor Holman, was een documentaire-achtige tv-film over de columnist die met zijn nieuwe vriendin een bezoekje aan zijn 81-jarige moeder brengt.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 28 augustus 1996
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 28 augustus 1996

Filmblikken met coke
Twee jaar later keerde Van Gogh terug naar het witte doek met zijn rolprent De Pijnbank. De film, gebaseerd op een toneelstuk van Justus van Oel, was vooral voor de bioscoopbezoekers een marteling. Daar kon zelfs een cast met onder meer Paul de Leeuw en Jack Wouterse weinig aan veranderen. Het zou daarna enkele jaren rustig zijn rondom de l'enfant terrible van de Nederlandse filmwereld. In 2001 besloot Van Gogh zich te richten op het maken van een spannende thriller. Het resulteerde in het rommelige Baby Blue, gebaseerd op een boek van Tomas Ross.

Voor de film Baby Blue werden opnames gemaakt op Curaçao. Deze opnames werden dagelijks naar Nederland verzonden. Bij een verzending kwamen er wel filmblikken aan in Nederland, maar in plaats van filmopnames zat er een lading cocaine in. De filmrollen werden niet teruggevonden en Van Gogh en zijn filmcrew waren gedwongen om opnieuw opnames te maken. Ditmaal werd er echter gefilmd op Ibiza. Van Gogh bleek wel onder de indruk van de schrijfsels van Tomas Ross en zou later datzelfde jaar nog de tv-film De nacht van Aalbers, die eveneens op een boek van de schrijver was gebaseerd, regisseren.

Uit de Leeuwarder Courant van 27 maart 1993
Uit de Leeuwarder Courant van 27 maart 1993

Naast films had Van Gogh ook een groot hart voor tv-producties. Zo maakte hij in 2001 voor de AVRO de 13-delige serie Najib en Julia, gebaseerd op een scenario van Justus van Oel. In de reeks, gebaseerd op William Shakespeares Romeo en Julia, zien we Hanin Msellek en Tara Elders in de titelrollen. Een paar jaar later heeft Van Gogh een ontmoeting met cabaretier Hans Teeuwen. Deze brengt hem op het idee om een film te maken waarin actrice Katja Schuurman door een journalist wordt verleid. Van Gogh vroeg vervolgens aan schrijver Theodoor Holman of deze het idee uit wou werken, wat resulteerde in het scenario voor de film Interview. Met onder meer Katja Schuurman, Pierre Bokma en Theo Maassen neemt Van Gogh in slechts enkele dagen de film op. Interview was een financiële flop maar was wel de eerste film die een buitenlandse remake zou krijgen. Steve Buscemi nam in 2007 de Amerikaanse versie van Interview op, met Sienna Miller en Buscemi zelf in de hoofdrol.

De moord op de Nederlandse democratie
Op 6 mei 2002 werd de politicus Pim Fortuyn op het mediapark van Hilversum vermoord. Van Gogh was geen aanhanger van Fortuyn, maar was er wel van overtuigd dat met de aanslag op de politicus ook de Nederlandse democratie was vermoord. Van Gogh besloot om er een film over te gaan maken, gebaseerd op het boek De Zesde Mei van Tomas Ross. In de rolprent 06-05 zien we een combinatie van fictie en feiten, ondersteund door tv-fragmenten van Fortuyn en zijn politieke tegenstanders. De cineast had de smaak van politiek geladen films te pakken gekregen en besloot om samen met Ayaan Hirsi Ali de korte film Submission te gaan maken.

In de film van het voormalige Kamerlid van de VVD draait het om de slechte behandeling van vrouwen binnen sommige islamitische families. Uiteraard waren de volgelingen van de woestijngod niet blij met de negatieve aandacht voor hun fantasiewezen en het duurde dan ook niet lang voordat zowel Ali als Van Gogh met de dood werden bedreigd. Het kon Van Gogh geen millimeter boeien. Op 29 oktober 2004 had de filmmaker een interview met RVU-programmamaker Robbie Muntz. Op de vraag van Muntz of de filmmaker dacht dat hij onkwetsbaar was, sprak Van Gogh de onvergetelijke woorden: "Ze denken, denk ik, dat is de dorpsgek, dus waarom zou je hem neerschieten? Maar goed, if it happens, it happens".

Uit het Dagblad van het Noorden van 30 augustus 2004
Uit het Dagblad van het Noorden van 30 augustus 2004

De laatste speelfilm die Van Gogh zou maken, was de film Cool. Het was het derde door Theodoor Holman geschreven verhaal dat door Van Gogh werd verfilmd. In de film draait het om het meisje Mabel (Katja Schuurman), dat graag met criminelen omgaat. In de film zien we nog een bijzondere bijrol voor politicus Gerrit Zalm als bankdirecteur. Vanwege een oud meningsverschil met Jaques Goderie zou Cool niet in Pathé-bioscopen te zien zijn.

Uit de Leeuwarder Courant van 2 november 2004
Uit de Leeuwarder Courant van 2 november 2004

02-11-2004
Op de dinsdagochtend van 2 november 2004 vertrekt Theo van Gogh rond kwart voor negen vanuit zijn huis in het Amsterdamse stadsdeel Watergraafsmeer in de richting van het centrum. Van Gogh is op weg naar zijn productiekantoor, om daar samen met zijn vriend Theodoor Holman naar de montage van zijn film 06-05 te gaan kijken. De filmmaker zou nooit op de afspraak van 09.30 uur verschijnen.

Vlakbij het stadsdeelkantoor wordt Van Gogh ingehaald door een man op een fiets. Volgens getuigen draagt de man een lang donker gewaad met daarover een beige regenjas. Ook heeft de man een blauwe muts op. De man trekt opeens een pistool en schiet achtmaal op Van Gogh. Die laat zijn fiets vallen en weet nog de overkant van de straat te halen waarin hij in elkaar zakt. Omstanders duiken in doodsangst weg, terwijl andere mensen getuige van een zieke grap denken te zijn.

De schutter, Mohammed Bouyeri, was ondertussen rustig van zijn fiets gestapt en liep met een zwarte tas in zijn handen op Van Gogh af. Waarschijnlijk zaten in die tas de messen, waarmee de islamitische gek op de cineast in begon te hakken. Ooggetuigen zagen hoe de man een groot mes tevoorschijn haalde om daarmee de keel van Van Gogh door te snijden. Daarna werd hetzelfde mes tot aan de ruggengraat in Van Goghs borst gestoken. Met een kleiner mes stak de barbaar vervolgens nog een brief met een doodsbedreiging aan Hirsi Ali op de buik van Van Gogh.

De weerzinwekkende moord op Theo van Gogh was eveneens een aanslag op de Nederlandse rechtstaat. Zowel Pim Fortuyn als Theo van Gogh hadden meerdere malen luidkeels gewaarschuwd voor de bedreiging van de democratie door islamitische extremisten en nu was de filmmaker door een aanhanger van deze 'vijfde kolonne' van het leven beroofd. Met de dood van Theo van Gogh stierf ook een beetje de vrijheid van meningsuiting, voor zover die al bestaat in dit land. Laten we daarom afsluiten met een uitspraak die Van Gogh ooit deed in een column in NRC Handelsblad en die tot de dag van vandaag nog steeds actueel is:

"De grootste leugen die ons goedwillende kiezers de afgelopen dertig jaar verkocht is, heet de 'multiculturele samenleving'. Sinds rovershoofdman Den Uyl het land leegzoog, wordt ons verteld dat wij, doorgaans tolerante Nederlanders, ons moeten aanpassen aan duistere middeleeuwers, wier haat jegens de burgerlijke vrijheden die het Vrije Westen tot lichtend baken maken, steeds openlijker wordt geventileerd!"