FOK!nu: de Krim van Khan tot nu

De Russische annexatie van de Krim en (wellicht binnenkort) Transnistrië is niets nieuws. FOK.nl blikt in dit artikel terug op de geschiedenis van het gebied en probeert daarna wat nuttigs over de toekomst ervan te zeggen. 

Rusland probeert het oosten van huidig Oekraïne en het gebied noordelijk van de Zwarte Zee al eeuwen te koloniseren. De Russische invloed zou (op de bekende russificatiepolitiek van Stalin na) haar hoogtepunt krijgen in Nieuw Rusland, een kolonie van het Keizerrijk Rusland in de 19e eeuw:

De Russische kolonie Nieuw Rusland

Conflict is ruim 800 jaar oud
Maar Nieuw Rusland is zo'n beetje het eind van het verhaal. Laten we beginnen bij het begin van de tweedeling tussen Slaven en Tataren/Russen: in de twaalfde eeuw, met Dzjengis Khan en zijn Mongoolse horden. Bij zijn dood liet Khan een rijk na dat strekte van Roemenië tot Zuid-Korea.

Omdat volkeren, stammen en steden die niet naar Khan wilden luisteren rigoureus werden afgeslacht en hele regio's in Midden-Azië werden ontvolkt, kwam er samen met de expansiedrift van Groot-Mongolië een volksverhuizing op gang.

Groot-Mongolië anno 1294
Groot-Mongolië anno 1294.

Volksverhuizing Tataren: zuid-Siberië → zuid-Oekraïne
Destijds woonden er Turkse en Perzische volkeren tot in west-China en zuid-Siberië: de recente terreuraanval met messen in China was bijvoorbeeld het werk van Oeigoeren, één van de inheemse stammen. Ten noorden van huidig Mongolië woonden de Tataren, die in de jaren tussen 1190 en 1250 duizenden kilometers naar het westen trokken nadat ze militair in de pan gehakt waren door Dzjengis Khan.

Ze vestigden zich (gefragmenteerd) in ruwweg het gebied tussen het Baikalmeer en zuid-Oekraïne. Het gigarijk van Khan, op één na het grootste imperium ooit, werd uiteindelijk opgedeeld in vier kanaten met elk een K(h)an als vorst. Het meest westelijke van de kanaten, ruwweg van huidig Moldavië tot Kazachstan, was dat van de Gouden Horde.

Dzjengis' kleinzoon, Batu Khan, richtte het Gouden Horde-kanaat op in 1236 [geel op de kaart hierboven]. Zoals je ziet liepen de Mongolen vast -net als later de Ottomanen- op de Slavische volkeren in Midden- en Oost Europa. De Oekraïne werd door de Mongolen effectief in tweeën gedeeld tussen met Mongolen meegekomen volkeren (zuidoost) en Slavische stammen (noordwest).

Feitelijk is het huidige conflict kortom weer eens terug te leiden op die...

1478-1774: zelfbestuur Krim-Tataren
Het kanaat van de Gouden Horde bestond tot 1502. De regio rondom de Krim werd opgenomen in het Krim-kanaat. Dit kanaat viel onder het Ottomaanse Rijk en bestond van rond 1500 tot 1774. De inheemse bevolking, de Krim-Tataren, spraken nog steeds hun Turkische taal, waren islamitisch van geloof en hadden deze bijna 300 jaar zelfbestuur (als vazalstaat van het Ottomaanse Rijk, dat wel):

Krim-kanaat

Slavenhandel was toen nog heel normaal en als stelregel gold dat mensen die niet hetzelfde geloof beleden, opgepakt en weggevoerd mochten worden als slaven. Europeanen deden dit langs de hele Afrikaanse kust, maar ook de Tataren hadden er een handje van.

Op het hoogtepunt van de slavendrijverij werden 20.000 Polen per jaar verhandeld als slaaf. Tussen 1500 en 1700 zijn ongeveer twee miljoen slaven uit Polen en Rusland verhandeld via het Ottomaanse Rijk en het Midden-Oosten. Bij een allerlaatste grote aanval in 1769 werden in één klap 20.000 Russen en Polen tot slaaf gemaakt.

In diezelfde tweede helft van de 18e Eeuw werd de eeuwenlang over half Oost-Europa heersende Pools-Litouwse dubbelmonarchie volledig afgebroken en opgeslokt door Pruisen, Oostenrijk-Hongarije en Rusland [zie filmpje onderaan dit stuk].

Hoewel de Pools-Litouwse dubbelmonarchie meermaals probeerde het hele gebied tot en met de Zwarte Zee onder controle te krijgen, lukte dit niet en bleven de Krim-Tataren de baas in hun eigen gebied. Dat veranderde allemaal eind 18e eeuw, toen het Russische Keizerrijk zich met de regio ging bemoeien – uit expansiedrift en om voor eens en voor altijd met het Ottomaanse Rijk af te rekenen.

Jaren 1780-1917: de kolonie Nieuw Rusland
Daarmee komen we weer op het begin van het stuk uit: de kolonie Nieuw Rusland. De Tsaar van Rusland zette vanaf de jaren 1780 een bewuste kolonisatiepolitiek in van het gebied, dat al snel populair zou worden als nieuwe woonplaats voor allerlei Russen. Russen en Ottomanen bevochten elkaar al sinds de 16e eeuw om dit gebied en andere regio's en zouden dat tot 1918 (en het uiteenvallen van beide rijken) blijven doen. 

De kolonie Nieuw Rusland was wegens het goede weer en aantrekkelijke ligging vooral in trek bij hoogopgeleiden, adel en rijken. De er op dat moment al minstens 600 jaar wonende Krim-Tataren werden hardhandig behandeld en met scheepsladingen tegelijk naar Siberië afgevoerd - ook 225 jaar geleden al. 

Bij hun kolonisatie stichtten de Russen veel van de huidige grote steden in het gebied, waaronder Dnipropetrovsk, Cherson, Sebastopol, Simferopol, Tiraspol, Odessa en Krasnodar.

Aandeel Tataren op Krim, 1750-nu
1750-nu: het aandeel Tataren op de Krim (groen) t.o.v. Russisch (rood) en Oekraïens (geel).

Kolonisatie zet voort onder communisme
Toen het Russische Keizerrijk in 1917 ineenstortte door de communistische revolutie, was het beleid van russificatie en kolonisatie van Zuid-Oekraïne en de Krim echter niet ten einde. De rest van de geschiedenis is relatief bekend: de Sovjets bleven Tataren verbannen en Russen naar het gebied sturen.

Voornamelijk onder Stalin, maar feitelijk tot de val van de Sovjet-Unie werd het gebied daarmee stukje bij beetje 'verrust'. In 1944, zoals je hierboven ziet, woonde er reeds praktisch geen Tataar meer op de Krim. Vanaf 1991, toen de Sovjet-Unie uiteenviel, komen de Tataren druppelsgewijs weer terug.

Communistische partijbonzen zetten in de 20e eeuw vakantievilla's en resorts op de Krim neer, net als hun adellijke voorgangers honderd jaar eerder. Van oost-Moldavië tot aan de Russische grens werd het gebied Russischer en Russischer, tot 200 jaar na het begin van Nieuw Rusland het overgrote merendeel van het volk van origine Russisch was en Russisch sprak.

In 2014 bestaat ongeveer vijftien procent van de inwoners op de Krim uit teruggekeerde Krim-Tataren en opnieuw begint Rusland letterlijk daags na de Anschluss van de Krim met het deporteren van Tataren. Onder Poetin lijken de Russen hun claims op het gebied ten noorden van de Zwarte Zee alleen maar meer kracht bij te zetten. Na 22 jaar betrekkelijke rust wordt de deportatie van Tataren uit Nieuw Rusland voortgezet.

Verkiezingsuitslag 2010
Ook bij de presidentsverkiezingen van 2010 is de verdeeldheid die al 800 jaar bestaat nog zichtbaar. Blauw = pro-Russisch.

Wat nu?
Of Poetin zal stoppen bij de Krim en Transnistrië of niet, is ongewis. Mocht Vladimir echter zoals analisten vrezen inderdaad aansturen op een scheuring van Oekraïne in een (Noordwest-)Oekraïens en een (Zuidoost-)Russisch deel, is dat kortom geen níeuw beleid, maar slechts voortzetting van al 250 jaar in de planning zijnde kolonisatiepolitiek.

Ook het recente dreigement van Turkije om (min of meer namens de NAVO) de Bosporus te blokkeren en daarmee effectief de Zwarte Zee af te sluiten voor scheepsverkeer is in het afgelopen millennium al meermaals gemaakt en uitgevoerd. Zo deden de Ottomanen het in 1806 nog, waarna een nieuwe oorlog ontstond in het 450 jaar durende conflict tussen de Ottomanen en Russen. En voordat de Ottomaanse verovering van Constantinopel/Byzantium/Istanbul in 1453 het einde inluidde van het Oost-Romeinse Rijk, werd er door de verdedigende Byzantijnen een ketting over de Bosporus gespannen.

Pijplijnen direct Europa in?
Van de drie grote pijpleidingen die door Oekraïne lopen, loopt er één volledig door Russisch-Oekraïens gebied. Bij een eventuele verovering van de Russische delen van Oekraïne én aansluiting van Transnistrië zou Rusland niet alleen plotseling een stuk dichterbij Centraal-Europa liggen, maar zouden de Russen ook zonder tussenkomst van Oekraïne (of Wit-Rusland) olie en gas aan de EU kunnen gaan leveren:

Pijpleidingen Rusland-Europa. Plaatje gemaakt door Wiki-user Samuel Bailey.Pijpleidingen Rusland-Europa. Plaatje gemaakt door Wiki-user Samuel Bailey.

Daarnaast zou Rusland met deze verovering effectief Oekraïne afsluiten van de Zwarte Zee-havens en zelf -op de Turken, Bulgaren en Roemenen na- de scepter gaan zwaaien over die zee, alsmede wat er al dan niet door Oekraïne in- en uitgevoerd wordt over de in de Zwarte Zee uitkomende rivieren.

Fun fact: Tartaar = Tataar  
Tot slot een iets vrolijker feitje: tijdens het schrijven van dit stuk vroeg iemand mij of 'Tartaar' en 'Tataar' etymologisch terug te leiden zijn op hetzelfde woord. Het antwoord is tegelijkertijd 'ja' en 'nee'. Het woord Tataar komt uit het Perzisch ('tatar') en werd door Europeanen overgenomen toen het volk zich in de 13e eeuw in Europa vestigde.

Het werd echter al snel verbasterd tot Tartaar. Dit onder invloed van Middeleeuws Kerklatijn, waarin 'Tartarus' natuurlijk verwees naar de aloude Grieks-Romeinse Onderwereld (die nu eenmaal Tartaros heette).

Denk de volgende keer dat je een tartaartje eet kortom dus eens terug aan de Tataren én aan het leven na de dood. Tevens is het te hopen dat de nog op de Krim overgebleven Tataren niet rauw worden gegeten door de Russen, zoals hun eetbare naamsgenoten ten deel valt.

Post scriptum:
Dit stuk kwam tot stand na een aantal avonden Wikipedia lezen. Het pretendeert geen volledige geschiedenis te geven van de afgelopen (bijna) duizend jaar, maar hoopt hierbij wel enige uitleg gegeven te hebben aangaande de achtergronden van het huidige conflict: niet alleen om de Krim, maar ook om oost-Moldavië én de rest van het Russische/ooit Tataarse deel van Oekraïne.

Vind je een bepaald deel onderbelicht, zou je gewoon meer willen weten of heb je zelf veel meer kennis dan Wikipedia en ik over een hierboven (wel of niet) genoemde zaak? Twijfel niet om het in de comments hieronder te vermelden! 


Op dit filmpje zijn de constant veranderende grenzen in het gebied goed zichtbaar. Meer dan een handvol wereldrijken vochten er al duizend jaar om en te denken dat dat in de 21e eeuw plots voorbij is, is helaas naïef.

De tijdaanduiding klopt trouwens niet helemaal (soms enkele decennia te vroeg of te laat). Dit komt omdat het een bewerking is van een door de makers van de historische atlas geüpload filmpje (dat na járen weer verdwenen is.)