FOK!toen: Sinterklaas (deel 2)
Het zal geen enkel mens zijn ontgaan, het was gisteren 5 december en dat betekent dat het tijd is voor het sinterklaasfeest, van oorsprong één van de leukste kinderfeesten in Nederland. In de FOK!toen van vandaag gaan we verder met de geschiedenis en de diverse oorsprongen van de goedheiligman en zijn en kijken we in het bijzonder naar zijn spraakmakende knecht Zwarte Piet.
De herkomst van Zwarte Piet
Over de herkomst van Zwarte Piet zijn de meningen nogal verdeeld. Er is namelijk nooit iemand geweest die daadwerkelijk patent op het personage heeft gehad. Veelal wordt aangenomen dat het de schoolmeester Schenkman was die het personage Zwarte Piet had verzonnen, maar bij onderzoeken werd in Duitsland al eens een aquarel van de heilige Nikolaus aangetroffen waarop de Sint samen met een zwarte man, met roe en zak, te zien is. Daarnaast had de knecht in Schenkmans boek nog geen roepnaam. Voor de herkomst van Zwarte Piet bestaan diverse verklaringen.
- Zwarte Piet was van oorsprong een schoorsteenveger, die zwart geworden was van het roet uit de schoorstenen waardoor hij klom.
- Zwarte Piet was van oorsprong een Ethiopische slaaf genaamd Piter, die door de heilige Nicolaas op een slavenmarkt in Myra werd vrijgekocht.
- Zwarte Piet was een duivels wezen, die door de heilige Nicolaas werd gedwongen om goede daden te verrichten.
- Zwarte Piet was een heidense god, die zich moest onderwerpen aan de macht van de heilige sint.
- Zwarte Piet was de bedwongen satan, de plaatsvervanger van de overwonnen Wodan. Satan, de diabolische vader van de nacht was ook in het bezit van een roe. In zijn geval was de roe een vruchtbaarheidssymbool.
- Zwarte Piet is een afstammeling van de zwarte raven Huginn en Muninn, de metgezellen van de Noordse oppergod Odin.
- Zwarte Piet was een afstammeling van berserkers, brute Noorse strijders die hun lichaam zwart verfden en die gehuld in berenhuiden op afschrikwekkende wijze de vijand te lijf gingen.
Let wel, voor geen van bovenstaande theorieën bestaat hard bewijs en zijn vaak gebaseerd op sagen en legendes.
Ruprecht (foto: wikipedia)
Zwarte Piet in andere landen
In andere landen waar het feest rondom Sinterklaas wordt gevierd heeft de heilige ook vaak een helper. Zo heeft de sint in Duitstalige landen vaak een knecht genaamd Ruprecht bij zich. Ook neemt de heilige angstaanjagende figuren mee zoals Krampus of een Percht, monsterlijke wezens die met rammelende kettingen door de straten lopen. In sommige landen heet de knecht Ruppknecht, Knecht Nikolas, Nickel of Pelznickel. Ruprecht is meestal te herkennen aan zijn bruine of zwarte kleding. Ook heeft hij een roe. In Pennsylvania en andere gebieden in de Verenigde Staten is Belsnickel meegenomen door Duitse immigranten. De figuur verschijnt zo'n twee weken voor de kerst en dreigt om stoute kinderen mee te nemen in zijn zak. In Duitsland kent men ook de pflaumentoffel, een eetbare figuur van een schoorsteenveger, die als geluksgeschenk wordt weggegeven. In Zwitserland heet de begeleider van Sinterklaas Schmutzli. In Noord-Frankrijk heet de knecht van de sint Père Fouettard of Hans Trapp.
De Jólasveinar
In de moderne sinterklaasviering zien we ook elementen uit andere decembertradities. Zo kent men op IJsland de Jólasveinar, een groep van 13 kinderen die symbool stonden voor boosaardige trollen, die een opvallende gelijkenis vertonen met de kerstman. Deze Jólasveinar oftewel kerstjongens deelden rond Yule, het Germaanse zonnewendfeest, cadeautjes uit. Een andere mythische figuur uit de IJslandse folklore is Grýla. De legende van Grýla is al eeuwen oud en werd vooral gebruikt om kinderen de stuipen op het lijf te jagen. Grýla was de moeder van de 13 Jólasveinar. Volgens de folklore kwam Grýla aan het einde van het jaar uit de bergen met haar zak, waarin zij stoute kinderen stopte om later op te eten. Volgens de IJslanders had Grýla ook een enorme zwarte kat genaamd Jólaköttur. Jólaköttur joeg graag op luie kinderen en vrat ze met huid en haar op.
Vanaf 12 dagen voor Kerstmis komt er elke dag een van de Jólasveinar uit de bergen naar de bewoonde streek en zetten IJslandse kinderen één van hun schoenen voor het raam. Lieve kinderen vinden dan 's morgens een lekkernij in de schoen, stoute kinderen mogen het doen met een aardappel. Wil je trouwens eens een diepzinnig gesprek voeren met een koe, dan is 6 januari de dag waarop je in IJsland moet zijn. Volgens de volksverhalen kunnen koeien op deze dag spreken, gaan de elven op bezoek bij de mensen en werpen zeehonden hun huid af en komen aan land.
In de Italiaanse folklore komen we het personage La Befana tegen. La Befana is de kruising tussen een kerstheks en een goede fee. Ze brengt cadeautjes bij de kinderen in Italië en heeft een bezem bij zich waarmee ze naar iedereen loopt te meppen die naar haar kijkt. Brave kinderen krijgen snoepgoed van La Befana, ondeugende kinderen krijgen steenkool of donker snoepgoed. In veel huizen wordt een goed glas wijn en een schaal met voedsel neergezet. Omdat La Befana door de schoorsteen de huizen inkomt zit ze onder het roet! La Befana loopt vaak in bontgekleurde glimmende kleding.
In landen als Spanje, Andorra, Tsjechië en Polen wordt op 5 januari een optocht gehouden in het kader van het Driekoningenfeest. Het feest wordt gevierd op de vooravond van Driekoningen, twaalf dagen na kerstmis. Op 5 januari komen Melchior, Balthasar en Caspar, de drie wijzen uit het oosten, op kamelen door de straten, gevolgd door hun zwarte schildknapen die snoepgoed aan de kinderen uitdelen. Ook klimmen de knechten van de wijzen over de daken van de woningen. De avond nadat de wijzen aangekomen zijn moeten kinderen hun schoen extra goed schoonmaken. Kinderen die zich het hele jaar goed hebben gedragen treffen de volgende ochtend een cadeau in hun schoeisel. Stoute kinderen kregen kolen, al is dat in de huidige tijd aangepast en krijgen ze nu suikergoed in de vorm van de gevreesde steenkolen.
Wodan
Sinterklaas vs Wodan
Er zijn opvallend veel parallellen te trekken tussen de traditie van Sinterklaas en oude Germaanse gebruiken. Om het overzichtelijk te houden noemen we hieronder een aantal van die overeenkomsten:
1.
We beginnen met het verhaal van de Germaanse oppergod Wodan. Wodan was een godheid die in de Germaanse mythologie wordt vereenzelvigd met de Scandinavische Odin. Odin had een achtbenige zwart paard genaamd Sleipnir, waarop hij door de hemel vloog.
Sinterklaas rijdt op een schimmel genaamd Americo. Met zijn schimmel rijdt de heilige over de daken, alwaar Zwarte Pieten de cadeaus door de schoorstenen in de huizen brachten.
2.
Wodan wordt tijdens zijn tochten vergezeld door de Wilde Jacht, een schimmenleger van duistere geesten.
Sinterklaas wordt tijdens zijn tochten vergezeld door een leger van Zwarte Pieten, die elk een eigen taak hebben.
3.
Germanen brachten tijdens de zonnewende offers aan Wodan en zijn achtbenige paar Sleipnir om ze tevreden te stellen. Meestal waren dit oogstoffers, zoals, wortels, granen en hooi, die in schoenen werd gestopt en daarna bij de stookplaats werden neergezet.
Tijdens Sinterklaas zetten kinderen de schoen met daarin een wortel voor het paard van Sinterklaas.
4.
Wodan had een knechtje genaamd Oel, die op de daken van de huizen klom om door de rokende schoorsteen naar de offergaven te kijken.
Sinterklaas heeft een knecht genaamd Zwarte Piet die door schoorstenen klimt om cadeaus en snoepgoed achter te laten.
5.
In de Germaanse mythologie Wodan had twee metgezellen, de zwarte raven Huginn en Muninn, op zijn schouder zitten. Op het moment dat Wodan niet op Midgard (aarde) was, liet hij de raven rondvliegen om goed in de gaten te houden wat de mensen deden.
Volgens de traditie van Sinterklaas blijven er bij het afscheid van de bisschop twee Zwarte Pieten achter die de gedragingen van alle kinderen in de gaten houden. Alle goede en slechte daden worden bijgehouden in het boek van Sinterklaas.
6.
Wodan had een speer, gemaakt van het hout van de boom Yggdrasil en draagt een mantel.
Sinterklaas heeft een staf en draagt eveneens een mantel.
7.
Wodan was ook de god van de dichtkunst.
Bij Sinterklaas schrijft men vaak sinterklaasgedichten.
8.
De Germanen offerden veldvruchten aan Wodan in de hoop een goede oogst te krijgen. Volgens de Germaanse traditie vloog Wodan door de lucht om de zaden voor de volgende oogst over het veld uit te strooien.
Dit strooien wordt bij Sinterklaas gesymboliseerd door het rondstrooien met pepernoten en ander snoepgoed.
9.
Aan Wodan werd de uitvinding der runen (Germaanse lettertekens) toegeschreven. Met de runen werden wijsheden beschreven.
Tijdens Sinterklaas worden chocoladeletters en banketletters gegeten. Door het eten van deze tekens zou men wijsheid verkrijgen.
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 4 december 1981
Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht
Vanaf de jaren zestig begonnen progressieve linkse mensen zich te verzetten tegen het idee van een oude blanke baas en zijn zwarte knecht. In de ogen van de hippiejongeren was Sint Nicolaas niet meer dan een ouwe racist die met zijn slaaf kwam pronken en cadeaus liep uit te delen aan de gegoede blanke jeugd in Nederland. Het zou tot 1981 duren voordat er voor het eerst een protestactie kwam tegen de goedheiligman. De Solidariteits Beweging Suriname in Utrecht hield een actie getiteld 'Sinterklaas vieren zonder Zwarte Piet'. Hierbij riepen ze organisators van sinterklaasintochten op om af te zien van de aanwezigheid van Zwarte Piet, om zo 'discriminerende elementen uit het populaire kinderfeest te weren'.
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 4 december 1981
Na de staatsgreep van Bouterse in 1980 was Sinterklaas verboden in Suriname als ongewenst symbool van het kolonialisme. De Weekkrant Suriname schreef op 21 november 1981 het volgende over de viering van het Nederlandse Sint-Nicolaasfeest: "Terwijl Zwarte Piet de man blijft met de grote dikke lippen, met overdreven grote oorbellen en zo zwart mogelijk geschminkt. Kortom: een domme, clowneske figuur, die zich geen houding weet te geven in onze ‘beschaafde’ blanke samenleving. Daarbij wordt zelfs een namaak-Surinaams accent niet geschuwd. Geen wonder dat veel Surinamers rond Sinterklaastijd voor Zwarte Piet worden uitgescholden. De witte kinderen wordt het blanke meerderwaardigheidsgevoel er als met de paplepel ingegoten. Dat kan nooit de bedoeling zijn van het Sinterklaasfeest."
In 1986 pleitte de Beweging Surinaams Links er zonder al te veel succes voor om het kinderfeest zonder de figuren Sinterklaas en Zwarte Piet vieren. Het zou de daaropvolgende jaren rustiger worden rondom de controverse maar in 1996 laaide het vuur opnieuw op toen de actiegroep 'Zwarte Piet = Zwart Verdriet' protestacties begon te houden in de Amsterdamse Bijlmermeer tegen de koloniale karikatuur Zwarte Piet in het Sinterklaasfeest. Zwarte Piet = Zwart Verdriet wou de knecht van Sinterklaas een andere kleur geven, waarbij Piet dan ook nog eens gestreept of gestippeld was. Op een kleine groep mensen na was er niemand die ook maar enigszins zin had om hier aan mee te doen. Onderzoek onder de Nederlandse bevolking in 1999 liet zien dat 96% van de mensen bij Sinterklaas aan een vrolijk kinderfeest dachten, waarbij geen enkele sprake was van enige vorm van discriminatie.
Aan het begin van de 21e eeuw was het een tijd een stuk rustiger rondom de getinte kindervriend. De discussie rondom Zwarte Piet barstte in 2011 weer los toen een viertal personen in Dordrecht werden gearresteerd omdat ze ongeoorloofd aan het protesteren waren. Onder de noemer kunstproject liepen vier actievoerders, waaronder ook de Antilliaan Quincy Gario, met T-shirts met daarop de tekst 'Zwarte Piet is racisme'. In 2013 is de toon van het debat tussen voor- en tegenstanders van Zwarte Piet feller dan ooit tevoren. Zo is er de Jamaicaanse Verene Shepherd, een zelfbenoemd consultant van de VN, die het liefst de hele viering van het sinterklaasfeest verboden ziet worden. Het 'toeval' wil dat het ook deze Verene Shepherd is die zich druk maakt over de 30 miljard euro aan herstelbetalingen, die Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland vanwege hun slavernijverleden moeten betalen aan 14 Caribische landen.
Ook de Antilliaan Quincy Gario is weer in diverse programma's te horen en te zien om zijn mening over de 'slaaf' Zwarte Piet te ventileren. Ook op de diverse (a)sociale media wordt ondertussen een bijna virtuele oorlog uitgevochten tussen voor- en tegenstanders van de knecht van Sinterklaas. Zo krijgt de pagina van Pietitie, een pagina die opriep voor het behoud van Zwarte Piet, binnen 2 dagen meer dan 2 miljoen volgers en was daarmee de snelstgroeiende Facebook-pagina in Nederland. In oktober werd in Amsterdam een bezwaarprocedure tegen de intocht gehouden maar alle bezwaren van het handjevol bezwaarhebbers werd weggewoven door de rechter.
