'Troonrede is aanelkaargeplakt zooitje'

Prinsjesdag is altijd een stijve vertoning, onder Willem Alexander zal dat niet anders zijn. Hij moet namens de regering het komende beleid uiteen zetten. De vraag is of hij gebruik zal maken van de kleine beschikbare speelruimte bij het oplepelen van wat volgens debatexpert Lars Duursma doorgaans een slechte tekst van aanelkaar geplakte stukjes is.

In tegenstelling tot de kerstboodschap is het namelijk geen tekst van de koning zelf. De troonrede komt uit het Torentje van premier Mark Rutte, waarbij in de weken voor Prinsjesdag alle ministeries knokken voor hun eigen alinea.

"Elk departement levert een stukje aan, en dat wordt aan elkaar geregen", legt Duursma uit. "Het is vaak een heel slechte rede, met weinig samenhang." Jaap de Jong, hoogleraar in Leiden, is dat met hem eens. "Het is een boodschappenlijst van beleidsvoornemens. Die krijgen geen vlees en bloed in zo'n toespraak."

De troonrede is volgens retoricaspecialist De Jong een 'ongelooflijk lastig genre'. De koning moet elke troonrede kunnen voordragen, ongeacht het kabinet dat er zit. Om te voorkomen dat het een pr-tekst wordt, is de toespraak traditioneel erg abstract en formeel. "De genre-eisen tillen zo zwaar dat voor een persoonlijke bijdrage van de koning heel weinig ruimte is."

Uiteraard kan bij het schrijven van de speech wel rekening worden gehouden met het feit dat er een jongere koning zit. Daardoor zou de tekst misschien iets minder formeel kunnen zijn dan onder Beatrix, vermoedt De Jong. "Constructies als 'verscheidenheid kennen', 'fundamentele heroverwegingen' en 'financiële soliditeit. Ik kan me voorstellen dat je hem iets moderner wilt laten klinken door daar wat op te bezuinigen."

Duursma, die zelf veel speeches schreef voor politieke leiders en tegenwoordig directeur is van trainingsbureau Debatrix, wijst er bovendien op dat iedere spreker wel een paar woorden heeft die onverhoopt tongbrekers blijken. "Een goede speechwriter houdt daar rekening mee." Desondanks, en ondanks een consciëntieuze voorbereiding, kan het misgaan. "Beatrix werd in haar laatste jaren wat slordiger, met meer versprekingen."

Koningshuisexpert Reinildis van Ditzhuyzen benadrukt het ceremoniële karakter van Prinsjesdag. "Het is een serieuze staatszaak. Het protocol is juist op zo'n dag heel belangrijk, en de koning moet binnen de lijnen blijven." Justine Marcella, hoofdredacteur van royaltyblad Vorsten, is het met haar eens. "Aan het ceremonieel zal weinig veranderen."

Aan de voorbereiding van Willem-Alexander zal het niet liggen, vermoedt royaltywatcher Marcella. "Hij is een ander persoon dan zijn moeder, maar hij is met dezelfde Oranjeprecisie opgevoed. Hij is net zo plichtsgetrouw. Dat zag je ook vorige maand. Een week na het overlijden van zijn broer Friso was hij alweer aan het werk."

Bij alle verwachte ceremoniële continuïteit wordt in ieder geval wel een aantal uiterlijke verschillen verwacht. Voor het eerst sinds jaren zit er weer iemand naast het staatshoofd. De laatste Prinsjesdag die prins Claus bijwoonde was in 2000, twee jaar voor zijn overlijden. Dit jaar zit koningin Máxima op een kleinere troon naast haar man. "Het wordt de eerste keer dat naast de koning een koningin zit op Prinsjesdag", weet Marcella.

Een tweede verschil is de vermoedelijke kleding van Willem-Alexander, die tot nu toe een uniform droeg. De koning is sinds zijn aantreden niet meer in actieve dienst. "Hij heeft weliswaar een uniform met eigen distinctief, maar het is een staatszaak", aldus de historica van Ditzhuyzen. Waarschijnlijk draagt de koning, net als de mannelijke ministers, een jacquet. Naar Máxima's kleding is het gissen, maar royaltywatcher Marcella maakt zich geen zorgen. "Máxima kan ook op een kleine troon schitteren."

Ondanks het serieuze en plechtige karakter van Prinsjesdag is enige luchtigheid op zo'n dag niet uitgesloten, zo bleek in het verleden. In de troonredes van koningin Beatrix zat geregeld een grapje. In 2010 vormden de beginletters van de eerste vijftien zinnen de tekst 'Willem van Nassov', een toespeling op het Wilhelmus. En in 1999 verbaasde ze met de aanhef 'Mijne heeren!', een echo van de troonrede van koningin Wilhelmina uit 1899.

Wordt Nederland dinsdag ook verrast met zo'n 'gimmick' in de tekst? De Jong denkt van niet, juist omdat het de eerste keer is dat Willem-Alexander de tekst voorleest. "Het is niet in zijn belang. Hij kan geen al te lichte toon treffen en overkomen als een lichtgewicht. Ik denk dat de continuïteit belangrijker wordt geacht."

Ook de iPad laat de koning vermoedelijk thuis, vermoeden de vier deskundigen unaniem, ook al heeft hij in het verleden vaker een toespraak gehouden vanaf de tablet. "Het zou een mooi symbool zijn voor een jongere generatie, maar de kans lijkt me klein", denkt Duursma. Hoofdredacteur Marcella vindt het vooral riskant. "Techniek kan haperen."

Hoe Prinsjesdag er onder koning Willem-Alexander uitziet, zal dinsdagmiddag blijken. De Jong en Duursma bekijken de troonrede in academische setting. De Jong bekijkt de troonrede met zijn studenten, terwijl Duursma na afloop aan Tilburg University een economendebat over de Miljoenennota in goede banen moet leiden.

Ook royaltywatcher Marcella heeft haar handen vol. "In een normaal jaar zijn Koninginnedag en Prinsjesdag de twee hoogtepunten van het jaar. Met de troonswisseling was dit natuurlijk een hectisch jaar. Maar ik ben heel erg nieuwsgierig."