FOK!toen: trauma WO2-veteranen

Vandaag is de Tweede Wereldoorlog precies 68 jaar afgelopen. De oorlog kennen we inmiddels wel, maar wat gebeurde er met de mannen die terugkwamen, de mannen die we nog immer dank verschuldigd zijn? Na WO1 noemde men het 'shellshock', in WO2 'combat fatigue' en 'going Asiatic'. De overlevenden zouden op een bepaalde, wrange manier alsnog hun leven geven - geestelijk. Een schilderij uit '44:

De schilder over de afgebeelde marinier: "He left the States 31 months ago. He was wounded in his first campaign. He has had tropical diseases. He half-sleeps at night and gouges Japs out of holes all day. Two-thirds of his company has been killed or wounded. He will return to attack this morning. How much can a human being endure?"

Niemand komt 'heel' de oorlog uit maar iedereen zwijgt
Vietnam-veteranen hadden het over de 'thousand yard stare', een eeuwig hol in het niets staren door lege ogen. Eén op zes tot één op vijf slachtoffers kon tijdens WO2 niet meer verder door shellshock, maar vrijwel alle veteranen leden de rest van hun leven aan de symptomen ervan. Tegenwoordig noemen we het 'posttraumatische stressstoornis' (PTSS). 

Dat werd toen en wordt ook nu soms nog steeds op maar één manier behandeld: the silent agreement. Stilzwijgen. Geen vragen stellen. Niets zelf vertellen uit schaamte. Je aanpassen en er het beste van maken. Daarom is het belangrijk dat we op de hoogte zijn van wat het is en hoe we ermee om moeten gaan, met wereldwijd zoveel getraumatiseerde militairen die gediend hebben van Afghanistan, Irak en Bosnië tot Vietnam, Rusland en Frankrijk. 

Psychotherapeut Carolyn Carino groeide op met een vader die aan een PTSS leed door zijn ervaringen op Guadalcanal, Peleliu en Okinawa als marinier in de 1st Division, 2nd Batallion, 5th Marines. Hij praatte er nooit over maar was wel altijd zichtbaar trots op 'the Corps'. Na zijn dood ging ze op zoek naar zijn oude oorlogsmaatjes en vond er tientallen. Hun verhalen waren zo schokkend en bedroevend dat ze zich verplicht voelde naar zichzelf, haar vader en de mensheid om het te delen.

Shellshock tijdens WO1.

Wat zijn de symptomen van combat fatigue/PTSS?
Carolyn begint haar presentatie met een lijst van dingen die mariniers zichzelf dikwijls wijsmaakten maar die niet waar zijn. PTSS komt niet voort uit lafheid of een slecht karakter, is geen zwakte, is niet gespeeld en is ook geen excuus.

Wat is het wel? Een fysieke aanpassing aan de strijd. Er knapt letterlijk iets. De overvloed aan onbeschrijflijke horror bezorgt participanten daadwerkelijke hersenschade. [Een andere lezing gaat op de medische- en behandelingskant in, maar die moet nog door FOK!toen worden bekeken. Meer daarover later.] De meeste veteranen die lang tegen de meedogenloze Japanners vochten vertonen de volgende symptomen:

• Nachtmerries 
• Flashbacks
• Gedachten, gevoelens, gesprekken vermijden. Velen geven aan 'niet meer lief te kunnen hebben.' 
• Plekken, activiteiten, mensen vermijden
• Belangrijke delen van het trauma totaal niet meer naar voren kunnen halen. Hele weken of maanden missen bij opnieuw vele ex-mariniers.
• Teruggetrokkenheid
• Afstandelijkheid, vervreemding t.o.v. anderen
• Beperkte gevoelsbeleving
• Gevoel van onheil, wanhoop, verkorte toekomst, zinloosheid
• Hyperwaakzaamheid; mannen zijn constant op hun hoede en scannen op de meest alledaagse plekken de omgeving af. Deel daarvan:
• Slaapproblemen; in slaap blijven, in slaap vallen, uit slaap gewekt worden (zie hieronder...)
• Prikkelbaarheid, woede-uitbarstingen
• Concentratieproblemen; snel afgeleid
• Overdreven schrikreacties
• Depressie en daardoor soms
• Zelfmoord(pogingen),
• Psychose,
• Hallucinaties en
• Waanideeën.

Werkelijk alle mogelijke geluiden, geuren, kleuren, smaken, woorden en dingen kunnen de angst triggeren. Zo vertelde een cliënte van Carolyn ooit dat haar vriend vertelde een enorme hekel aan flesjes water te hebben. “Ik vroeg haar: 'diende hij in Vietnam?' en ze zei 'ja.' Ik vraag: 'was hij een hospik?' 'Ja.' 'Klinkt als [een herinnering aan] IV-flessen.'” Elke reactie die het 'oorlogsmechanisme' in de hersenen triggert, is van binnen een tsunami van angst die aan paniek grenst maar van buiten is men getraind om geen spier te vertrekken.

Secundaire veelvoorkomende symptomen:

• Verslaving aan en overdadige inname van drugs en alcohol (om de herinneringen te verzachten of tijdelijk te blokkeren).
• Familiecrises:
• Familie onbewust van stoornis of silent agreement – geen vragen gesteld en uit schaamte nooit spontaan iets verteld. 
• Huiselijk geweld door woede-uitbarstingen en alcohol- of drugsgebruik.
• De familie wil 'de oude terug.' Veroorzaakt meer schaamte en nog groter isolement.

Susan, de vrouw van één van de mariniers die samen met Carolyns vader diende, vertelde dat toen ze hem een keer 's nachts wekte, haar man haar bij de keel greep, begon te wurgen en brieste: “Ik maak je af, godverdomde Jap!” Hij keek haar vervolgens aan, zag de angst op haar gezicht, voelde zich beschaamd, waarna zij zich weer beschaamd voelde omdat ze dacht dat ze zijn paniekaanval had veroorzaakt.

Marinier op Enewetak, Grote Oceaan, februari '44

Veel vrouwen bijna vermoord
Letterlijk alle mariniers die Carolyn sprak gaven aan ergens in hun leven door hun vrouw verrast te zijn en vervolgens haar bijna vermoord te hebben, hetgeen effectief zorgde voor een stilzwijgende afspraak: geen vragen, geen verhalen, geen antwoorden. Wel veel stilzwijgen, schaamte en totaal geen benul wat je 'ermee' aanmoest. Zelfs elkaar vertelden de mariniers op reünies en elders doorgaans weinig over de decennia horror die ze na de oorlog moesten doorstaan. Eén van de andere oud-mariniers, Will, vertelde dat hij zeer regelmatig wakker schrok en dacht dat hij in de Pacific was, dat hij slechts hallucineerde dat hij veilig thuis was:

“Ik heb mijn vrouw ooit bijna vermoord. Ze probeerde me wakker te maken omdat ik een nachtmerrie had en ik dacht dat ze een Jap was. Ik weet nog dat ik dacht: 'Ze ziet eruit als mijn vrouw maar ik ben niet getrouwd. Ik ben asiatic aan het worden. Ik denk dat ik thuis ben en ik denk dat deze Jap m'n meisje is maar het is eigenlijk een Jap en hij gaat me vermoorden als ik hem niet eerst vermoord.'”

“Ik duwde mijn duimen onder haar oogballen en begon te duwen. Ik denk dat God er iets mee te maken heeft dat ze niet dood is, maar ik duwde m'n duimen erin, ik duwde mijn duimen erin... [Mijn vrouw] schreeuwde 'Will, Will, ik ben het, Joanne, word wakker, Will, Will!'” “En toen dacht ik: 'Jappen kunnen geen L uitspreken.'” Carolyn licht toe dat de Pacifische codewoorden altijd een L bevatten. Tot op de dag van vandaag vraagt de marinier zich af of hij zijn vrouw zou hebben vermoord als hij geen Will maar Bob of Tom had geheten.

Zestig jaar later 's nachts nog steeds op wacht
Al ging de marine in op 17-jarige leeftijd, in 1936. Op Guadalcanal in 1942 was hij pas 23 maar noemden de 16- tot 19-jarige mariniers hem 'een ouwe rot'. Na de oorlog heeft hij een succesvolle carrière en is hij in 2002 – zestig jaar na zijn eerste gevechtshandelingen – al een groot deel van z'n leven getrouwd. Ze slapen allang niet meer in één bed. Zij slaapt terwijl hij in de huiskamer de wacht houdt – hij dronk steeds meer, hetgeen de waanbeelden versterkte.

Het gevoel van naderend onheil was zo overweldigend dat hij op een gegeven moment alleen nog overdag sliep, 'als zijn vrouw de wacht kon houden' zoals zijn schuttersputjesmaatje dat voor hem deed in de oorlog. 's Nachts tapet hij de gordijnen aan de muur vast om zijn demonen buiten te sluiten en de drang te weerstaan om continu naar buiten te staren op zoek naar Jappen. In 2003 glijdt hij 's nachts uit tijdens het patrouilleren van de gang. Hij zal in een revalidatiekliniek moeten blijven om beter te worden, maar is doodsbang omdat hij weet dat niemand wacht zal houden, geeft de wil om te leven op en sterft.

“Je hebt verdomme je werk te doen! Zeg dat nooit meer!”
Kinderen lijden ook onder mensen met een PTSS. Een marinier die in hetzelfde bataljon diende als de vader van Carolyn vierde met zijn familie zijn zeventigste verjaardag met een picknick. Toen het gesprek plots over oorlog ging, zei zijn dochter Susan [een andere dan de Susan van zojuist]: “Als het oorlog zou zijn, ben ik bang dat ik in een schuttersputje zou klimmen en zo bang zou zijn dat ik er nooit meer uit zou komen.”

Haar vader, een stille en rustige man die zich altijd op de vlakte hield, vloog zijn stoel uit en schreeuwde: “Je hebt gódverdomme je werk te doen, hoor je me? Je doet gódverdomme je werk! Zeg dat nóóit meer!” Hij stormde zijn huis in en iedereen was stil – de silent agreement. Susan liep naar binnen en zag haar vader voor het eerst in haar leven heftig trillen bij het zichzelf inschenken van een flinke borrel.

Een andere marinier, Lenny, vertelt hoe hij op het strand van Guadalcanal zijn allerbeste vriend uit het water pakte bij zijn schouder, om de restanten van wat ooit zijn gezicht was aan te staren. 65 jaar na dato biggelden tranen over zijn wangen bij het vertellen van het verhaal en vroeg hij Carolyn met trillende lip om weg te gaan. “Laat me alleen.”

“Lichaamsdelen, schreeuwen, en slaap je eindelijk: nachtmerries”
Weer een ander vertelt dat hij pas drie jaar geleden professionele medicatie en therapie begon te nemen en hoe hij “59 jaar lang door een hel ging. Overdag ging het wel redelijk maar 's nachts, man, de nachten waren een hel. Ik kon niet slapen doordat ik lichaamsdelen zag en schreeuwen hoorde, de schreeuwen van mannen die doodgingen en mannen die dood wilden. Mannen die om hun moeder schreeuwden. En als ik dan eindelijk sliep had ik nachtmerries.”

Geconfronteerd met het feit dat letterlijk alle mariniers die op een reünie in een kring zaten afzonderlijk aan Carolyn hadden verteld dat ze vaak meermaals bijna hun vrouw hadden vermoord, en gevraagd waarom ze dan niet met elkaar praatten, bleef het even stil en begonnen de mannen voor het eerst in 65 jaar te praten, elkaar te knuffelen, te huilen – “te helen”, zegt Carolyn.

Marinier Will vertelt: “Je kunt niet terugkomen van wat wij hebben meegemaakt en níet aangetast zijn. Er is iets grondig mis met je als je niet aangetast bent.” PTSS komt niet alleen voor bij veteranen maar kan bij slachtoffers van velerlei trauma optreden. Meer over de Thousand Yard Stare en (gebrek aan) behandeling zoals gezegd in de nabije toekomst.

Kijken: (deel 1/4 van) de lezing van Carolyn Carino

Kijken: docu uit '45 over shellshock/combat exhaustion

Een legerdocumentaire over 'combat exhaustion' uit 1945. Alleen de extreemste gevallen werden van het front gehaald en opgenomen. Voor soldaten (en mariniers, piloten, ga zo maar door) gold meestal: ben je niet gewond, niet dood en niet in shellshock, dan kun je gewoon vechten.