FOK!toen: Anne Frank opgepakt

Vandaag in 1944 werden Anne Frank en zeven mede-onderduikers opgepakt. Ze werden uiteindelijk gedeporteerd en (middels uitputting, vergassing of ziekte) daags voor de bevrijding vermoord. Alleen haar vader Otto overleefde.

Copyright Anne Frank Huis, fotograaf Cris Toala Olivares.

Anne Frank: van mythe naar meisje
Ik had 'Het Achterhuis' zoals zovelen nooit gelezen. Toen ik deze week ontdekte dat Winona Ryder het boek in 1995 had voorgelezen raakte ik echter spontaan aan het luisteren [voorbeeld]. Tot voor kort dacht ik dat de herinneringen aan zes miljoen andere slachtoffers verwaarloosd werden ten faveure van Anne Frank. Dat veranderde toen ik me van haar schrijfsels verwittigde. Het is vooral een doodgewoon meisje met een dagboek en een noodlot.

Een meisje dat bij vlagen zeurderig is, soms bang is, zich af en toe aanstelt, vaak vrolijk is, dan weer zwelgt in zelfmedelijden, een meisje dat verliefd en ongesteld raakt. Geen heilige. Geen Nobelprijswinnaar. Gewoon een puber – minstens even vaak een schat met een groot hart als een vervelende klier die d'r grote mond een keer moet houden. Dat geeft ze zelf dan ook veelvuldig toe: ze noemt het 'de lieve, binnenste Anne' en 'de lacherige, brutale buitenste Anne'. Vrijwel niemand zag ooit dat binnenste, behalve Kitty (en met Kitty wij).

Heel persoonlijk dagboek, want dagboek
Al vanaf het begin vertrouwt ze Kitty allerhande zaken toe die ze verder niemand vertelt. Hoe klein en kinderlijk sommige klaagzangen ook lijken, je beseft telkens dat het een dágboek is, persoonlijk, intiem. Zelfs van vriendinnetjes las ik niet hoe ze dachten over ongesteldheid, op welke leeftijd ze welke delen van seks uitvogelden, hoe ze zeer bewust spelen met geïnteresseerde jongens en ga zo maar door. 'Anne Frank zeurde veel over d'r moeder, heeft droge humor en was een tease', dat hoor je niet bij geschiedenis op school.

01-04-1944. “Lieve Kitty,
En toch is alles nog zo moeilijk, je weet zeker wel wat ik bedoel, hé? Ik verlang zo ontzettend naar een kus, de kus die zo lang uitblijft. Zou hij mij aldoor nog als een kameraad beschouwen? Ben ik dan niet méér?”

Het lezen van haar werk deed mij meer dan ik verwachtte. Hoe Anne en de andere zeven personen in het Achterhuis dromen over het leven ná onderduiken, ruzieën of geld nú uitgegeven moet worden of opgepot voor na de oorlog, hoe ze avond aan avond gekluisterd zitten aan de BBC en hoe elke Geallieerde overwinning oproept tot (voorbarige) vreugde, doet je maag omdraaien.

Anne volop bezig met toekomst ná de oorlog
Zoals ook Annes toekomstplannen – ze wil een 'beroemd schrijfster worden. Na de oorlog wil ik in ieder geval een boek getiteld 'Het Achterhuis' uitgeven. Of dat lukt blijft ook nog de vraag, maar m'n dagboek zal daarvoor kunnen dienen.' [11-5-44]

“Ik wil verder komen, ik kan me niet voorstellen, dat ik zou moeten leven zoals (…) al die vrouwen die hun werk doen en later vergeten zijn. Ik moet iets hebben naast man en kinderen, waar ik me aan wijden kan! O ja, ik wil niet zoals de meeste mensen voor niets geleefd hebben. Ik wil van nut of plezier zijn voor de mensen, die om mij heen leven en die mij toch niet kennen, ik wil nog voortleven, ook na mijn dood!”

“Als de oorlog in September nog niet afgelopen is, ga ik niet meer naar school. Want twee jaar wil ik niet achter komen.” [4-4-44] Het is allemaal zó, zó intens ironisch, anekdote na gebeurtenis na verhaal, dat de juiste woorden er niet voor te vinden zijn. Behalve de woorden zelf.

Copyright Anne Frank Huis, fotograaf Cris Toala Olivares.

Constant geruzie door jarenlange opsluiting
De sfeer in het Achterhuis wordt slechter en slechter. Anne klaagt van kaft tot kaft voortdurend over de onophoudelijke discussies, treiterijen, ergernissen, roddels en ingeslikte (én uitgesproken) woorden. Telkenmale uren in doodsangst zitten en haast niet durven ademen als je beneden wat hoort, vrezend dat het de nazi's zijn en als acht hamsters jarenlang opgesloten zitten in één kooi maakt zelfs de beste mensen nukkig, wantrouwig en ruziezoekend. Ook hamsters bijten elkaar doorgaans dood.

Annes moeder moet het continu ontgelden, haar vader is favoriet (voor ze verliefd wordt op huisgenoot Peter). Aan mevrouw 'Van Daan', zoals ze de familie Van Pels noemt, heeft ze een grafhekel: “Sommige mensen schijnen het een bijzonder genoegen te vinden, niet alleen hun eigen, maar ook nog de kinderen van hun kennissen op te voeden. De Van Daans behoren tot die mensen.”

Achterhuis-citaten: eerste en laatste
Hier tref je de hele tekst van 'Het Achterhuis' in PDF aan (met dank aan DBNL en het Anne Frank Fonds). Hieronder het eerste citaat over onderduiken, een ander veel geciteerd citaat en het allerlaatst geschrevene vóór de arrestatie. Een bloemlezing van mooie, trieste, humoristische en andere stukken zou weken materiaal opleveren, dus we houden het (iets) kort(er).

05-07-1942: Toen we een paar dagen geleden samen om ons pleintje wandelden, begon vader over onderduiken te praten. Hij had het er over, dat het erg moeilijk voor ons zal zijn om helemaal afgescheiden van de wereld te leven. Ik vroeg hem, waarom hij daar nu al over sprak. ‘Ja, Anne’, zei hij daarop, ‘je weet dat we al meer dan een jaar kleren, levensmiddelen en meubelen naar andere mensen brengen. Wij willen onze goederen niet in de handen van de Duitsers laten vallen, maar nog minder willen wij zelf gepakt worden. Wij zullen daarom uit onszelf weggaan en niet wachten, tot we gehaald worden.' ‘Maar vader, wanneer dan?’ Ik werd angstig door de ernst, waarmee vader dit zo zei. ‘Maak je daar maar niet ongerust over, dat regelen wij wel, geniet van je onbezorgd leventje, zolang je er van genieten kunt’.

21-07-1944: Het is me ten enenmale onmogelijk alles op te bouwen op de basis van dood, ellende en verwarring. Ik zie hoe de wereld langzaam steeds meer in een woestijn herschapen wordt, ik hoor steeds harder de aanrollende donder, die ook ons zal doden, ik voel het leed van miljoenen mensen mee, en toch, als ik naar de hemel kijk, denk ik, dat dit alles zich weer ten goede zal wenden, dat ook deze wreedheid zal ophouden, dat er weer rust en vrede in de wereldorde zal komen. Intussen moet ik m’n denkbeelden hoog en droog houden, in de tijden die komen zijn ze misschien toch uit te voeren!

01-08-1944: Zoals ik al zei, ik voel alles anders aan dan ik het uitspreek en daardoor heb ik de naam van jongensnaloopster, flirt, wijsneus en romannetjesleester gekregen. De vrolijke Anne lacht er om, geeft brutale antwoorden, trekt haar schouders onverschillig op, doet of het haar niets kan schelen, maar o wee, precies omgekeerd reageert de stille Anne. Als ik helemaal eerlijk ben, dan wil ik je wel bekennen, dat het me wel deert, dat ik onnoemelijk veel moeite doe anders te worden, maar dat ik telkens weer tegen sterkere legers vecht.
          Het snikt in me: ‘Zie je wel, dat is er van je terecht gekomen: slechte meningen, spottende en verstoorde gezichten, mensen die je antipathiek vinden en dat alles omdat je niet naar de goede raad van je eigen goede helft luistert. Ach, ik zou wel willen luisteren, maar het gaat niet; als ik stil en ernstig ben, denkt iedereen dat het een nieuwe komedie is, en dan moet ik me wel met een grapje er uit redden, om nog maar niet eens te spreken van mijn eigen familie, die beslist denkt dat ik ziek ben, me hoofdpijnpillen en zenuwtabletten laat slikken, me hals en voorhoofd voelt of ik koorts heb, naar mijn ontlasting vraagt en mijn slechte bui becritiseert. Dat houd ik niet vol: als er zo op me gelet wordt, word ik eerst snibbig, dan verdrietig en ten slotte draai ik mijn hart weer om, draai het slechte naar buiten, het goede naar binnen en zoek aldoor naar een middel om te worden, zoals ik zo erg graag zou willen zijn en zoals ik zou kunnen zijn, als ... er geén andere mensen in de wereld zouden wonen.
           -Je Anne. 

Copyright Anne Frank Huis, fotograaf Cris Toala Olivares.

Verraad en arrestatie
Het is nooit bekend geworden wie de familie Frank heeft verraden. Het zouden naasten, medewerkers of buren kunnen zijn geweest. Wikipedia zet de bestaande theorieën en feiten uiteen. Eén ding is echter zeker.

Een geüniformeerde SS-Oberscharführer Karl Silberbauer en vier of vijf Hollandse SD-collaborateurs in burger liepen op 4 augustus 1944 tussen tien en half elf 's ochtends het pakhuis op de Prinsengracht 263 binnen. Onder de landverraders bevond zich Maarten Kuiper, die in Fort Bijlmer is geëxecuteerd in 1948. Het ongedierte liet zich per verraden onderduiker uitbetalen. Medewerker (en van verraad verdachte) Willem van Maaren zei 'boven' tegen de binnengekomen kliek en stak zijn duim omhoog.

Eén van de Nedernazi's regelde telefonisch een vrachtauto, men mocht koffers pakken en rond een uur of één werden de families Frank en Van Pels afgevoerd, samen met helpers Victor Kugler en Johannes Kleiman. (Kugler en Kleiman zouden uiteindelijk niet in een concentratiekamp belanden.)

In Westerbork werden de vrouwen kaalgeschoren, de families op een kariger rantsoen gezet en moesten ze harder werken dan andere gevangenen, omdat ze zich niet vrijwillig gemeld hadden voor de massavernietiging. Anne cum suis moesten afgedankte batterijen uit elkaar halen.

Laatste trein uit Westerbork
Op 3 september (twee dagen voor Dolle Dinsdag) vertrok de allerlaatste trein ooit vanuit Westerbork richting Auschwitz, waar men op 5 september aankwam. Onder de duizend passagiers bevonden zich de families en onderduikers.

Otto Frank, Hermann van Pels, Peter van Pels en Fritz Pfeffer kwamen in Auschwitz I. 
Anne, Margot en Edith Frank en Auguste van Pels in het vrouwenkamp van Birkenau.

Anne kreeg na enkele weken schurft en werd naar het hoog ommuurde 'Krabblok' afgevoerd; Margot ging mee. Waarschijnlijk werden Anne en Margot op 28 oktober naar Bergen-Belsen getreind.

Veelal daags voor bevrijding overleden
Hermann van Pels (46) werd bij de selecties in Auschwitz in september 1944 naar de gaskamer gestuurd. Fritz Pfeffer (55) stierf op 20 december in Neuengamme. Edith Frank (44) stierf op 6 januari 1945 in Birkenau [27 januari bevrijd]. Margot (19) en Anne (15) overleden waarschijnlijk begin maart in Bergen-Belsen [15 april bevrijd]. Peter van Pels (18) stierf tijdens een dodenmars op 5 mei – Mauthausen werd diezelfde dag bevrijd. Op 9 april overleed Auguste van Pels (44) op transport vanuit Buchenwald [11 april bevrijd] naar Theresienstadt.

Vader Otto overleefde, kreeg via Miep Gies het dagboek en besloot het uit te geven. De titel is Annes titel, 'Het Achterhuis', het boek Annes voorgestelde boek: “M'n dagboek zal daarvoor kunnen dienen.”

Het luisterboek maakte veelvuldig gebruik van dit stuk van Chopin uit 1837. Gezien het stuk herhaaldelijk plots ophoudt in oorverdovende stilte en steeds melancholieker en dissonanter wordt, leek het toepasselijk om als muzieklink van vandaag te posten. Voor de animatie dank aan YouTuber smalin.

Copyright afbeeldingen: dank aan het Anne Frank Huis voor het aan de pers vrijgeven van de foto's op deze Flickr-pagina. Copyright behoort het Anne Frank Huis toe. Fotograaf Cris Toala Olivares nam de kiekjes in 2010.