FOK!toen: Vredespaleis Den Haag

Vandaag neemt FOK! je mee naar 1907, Den Haag. De eerste steen van het door de Amerikaanse staalmagnaat Carnegie gesponsorde Vredespaleis wordt op 30 juli gelegd. Ook is er een bijzonder prijzige, 127-daagse Vredesconferentie.

Het plannen en bouwen van het paleis duurde lang, kostte een hoop en bezorgde de Amerikanen veel kopzorgen door jarenlang Nederlands ambtelijk gesteggel. Er is kortom weinig veranderd in 100 jaar.

Duitsland en Oostenrijk-Hongarije besloegen half Europa, Rusland en het Verenigd Koninkrijk elk een kwart van de wereld en de VS werden hoewel piepjong in de decennia vóór en na 1900 de dominante wereldmacht. Er was daarom een sterke drang naar internationalisering. Vóór die drang oversloeg in het sentiment elkaar internationaal de hersens in te slaan, werden ideologische en architecturele juweeltjes als het Haagse Vredespaleis neergezet.

Dit nieuws lezen in je voorkeurskrant uit 1907? 
De Telegraaf / Rotterdamsch Nieuwsblad / Algemeen Handelsblad / Nieuwe Tilburgsche Courant / Nieuwsblad van Friesland / Leeuwarder Courant / De Tijd / De Beweging / Soerabaijasch Handelsblad / De Sumatra Post / Het Nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië 

Eerste steen Vredespaleis na 4 jaar eindelijk gelegd
'S-GRAVENHAGE, 30-07-1907. Bijna 1200 genodigden uit binnen- en buitenland zijn aanwezig bij de eerste steenlegging van het Vredespaleis in Den Haag. De Russische Tsaar stuurde als initiator van Vredespaleis en -Conferentie een afgevaardigde om de eerste steen te leggen. Nelidof, zoals de man heette, hamerde driemaal op de steen en sprak (in het Frans) de woorden: “Krachtens besluit van H.M. De Koningin der Nederlanden! In naam van Z.M. Den Keizer van Rusland! Op gezag van de Vredesconferentie!”

Er werd ook gespeecht. Het Nieuwsblad van Friesland citeert: “'Ik durf dus zeggen, dat een nieuwe eeredienst is ingesteld in de wereld, en de naam van den edelen burger der Vereenigde Staten van Noord-Amerika, Andrew Carnegie, zal voor altijd verbonden blijven aan dezen eersten tempel, die de menschheid zal hebben opgericht voor den nieuwen eeredienst van den Vrede !' Luide werden deze woorden toegejuicht.”

Prachtige versierselen en groot koor
Een 200-koppig koor doet de muzikale begeleiding en alles is waanzinnig mooi versierd: “Hoog opgaande pylonen, bekleed met wit doek, waarop goudgele decoraties waren aangebracht, terwijl de pylonen bekroond waren door tempelvormige koppen in witten steen, gedekt door vergulde koepels.”

“Daarboven verhieven zich vlaggemasten, met tropeeën en de vlaggen der 45 vreemde natiën die aan de Vredesconferentie deelnemen, terwijl van de grootste pylonen aan weerszijden van amphitheater en muziektent, de Nederlandsche driekleur wapperde,” schrijft het Algemeen Handelsblad in haar avondeditie. De aanvang van de bouw van het Vredespaleis valt samen met de Tweede Internationale Vredesconferentie in Den Haag.

Zelden in de geschiedenis van Europa waren Duitsland en Oostenrijk-Hongarije (in vredestijd) zó enorm. 

Mooi idee, héél veel gedoe
In 1899 wordt de eerste Vredesconferentie in Den Haag gehouden. Een jaar later komen diplomaten op het idee om een Vredespaleis neer te zetten. Toen zij staalmagnaat en (toen al) miljardair Andrew Carnegie overhaalden om niet alleen een bibliotheek voor internationaal recht te sponsoren maar het hele Paleis zelf, was het in 1903 verre van gedaan. De ambtelijke ellende begon nu pas.

Ten eerste kreeg Carnegie aanvankelijk 'nee' te horen van de regering. Men wilde niet afhankelijk zijn of lijken van het Amerikaanse bedrijfsleven. Uiteindelijk veranderde die 'nee' in een 'ja' na een heleboel gelobby. Vervolgens was er gesteggel over het nut van zo'n paleis, of we zo'n strijd om wie de internationalistische hoofdstad van de wereld zou worden wel met Brussel (dat toen al ruim 40 internationale instellingen huisvestte), Parijs en Washington wel aan wilden en moesten gaan.

De sarcastische Friese krant vangt na al dat gesteggel het artikel over de steenlegging dan ook aan met de woorden: “Geld en geduld overwinnen alles. Een Amerikaan heeft aan geld alleen genoeg; een Nederlander behoeft geduld er noodzakelijk bij. Carnegie gaf 3,75 millioen gulden. 'Bouw daarvoor een Vredespaleis', zei hij. De Staat der Nederlanden voegde er nog drie kwart millioen aan toe voor aankoop van het bouwterrein van 5,5 hectare.”

“Daar hadt je dan het geld, bijna vier jaar geleden reeds. Maar het Hollandsche geduld had de wereld nog niet kunnen bewonderen. Daar heeft ze toen alle gelegenheid voor gekregen. We hebben behoorlijk bijna vier jaar gewacht.”

Belangenverstrengeling, aktes uit 16e eeuw...
Kamerleden werden beschuldigd van belangenverstrengeling en de regering bemoeilijkte zichzelf het aannemen van het geld én het zoeken van een geschikte locatie. Zelfs een akte uit de 16e eeuw die in dit soort zaken de regering dwong overleg te plegen met de gemeente Den Haag, werd gehandhaafd waardoor het proces opnieuw lange vertraging opliep. Uiteindelijk werd het idee in 1903 goedgekeurd maar werd de eerste steen pas in 1907 gelegd.

De bouw duurde overigens óók weer langer. De uiterst cynische Friezen sneren: “En daarmee is dan nu de eerste steen gelegd. Wanneer de tweede volgen zal? We zijn 't land waar het spreekwoord geboren is van 'haastige spoed is zelden goed.' En waar vier jaar geduld geoefend is, daar kan de wereld nog wel langer wachten. 't Wordt haar kalmpjes meegedeeld: 'Alvorens tot de definitieve aanbesteding zal worden overgegaan, moet er nog eenige tijd verloopen, met het oog op de talrijke bestekteekeningen, welke nog vervaardigd moeten worden.'”

Kosten rijzen de pan uit: zou 2 miljard euro zijn
En de kosten... zucht. De overheid zóu slechts driekwart miljoen inleggen voor de aankoop van de grond voor het Paleis. In oktober 1907 schreef Nieuwsblad van het Noorden echter dat de 127 dagen lange Tweede Vredesconferentie uiteindelijk bijna tien keer zoveel kostte: “De delegaten zijn in 127 dagen 317 diners aangeboden. Te samen hebben die diners gekost de niet onbelangrijke som van 104.720 pond sterling of fk, 1.256.640. De meest kostbare waren die door Senhor Barbosa, den vertegenwoordiger van Brazilië gegeven werden; deze besteedde bij verschillende gelegenheden van 3740 tot 4800 gld. alleen aan bloemen."

"De gezamenlijke onkosten voor rekening der regeeringen beloopen fl. 6.108.000, waaronder fl. 2.700.864 alleen aan telegrammen. Zelfs hier staat Senhor Barbosa vooraan met de langste berichten.” Destijds was het gemiddelde jaarinkomen per Nederlander 370 gulden. Er woonden hier 5,1 miljoen mensen. Dat geeft een nationaal product van 1,9 miljard gulden, waarmee de 6,8 miljoen gulden aan totale kosten van het Paleis en de Conferentie 0,32 procent van het BNP vormden.

Bloemen elk diner €1,4 miljoen, €800 miljoen telegrafeerkosten
Reken je dát weer om naar 2013, dan kostte het vredelievende gebeuren in totaal 1,96 miljard euro. De verontwaardiging is kortom behoorlijk terecht, hoewel niet alles door Nederland hoefde te worden opgehoest. Voor uw aller naar het heden getrokken verstandsverbijstering: alleen het telegraferen kostte omgerekend al 773 miljoen euro, de diners 360 miljoen en elke keer dat Senhor Barbosa* tijdens het vreten naar bloemen wilde staren, kostte dat de samenleving €1,4 miljoen.

Gezien Nederland destijds dermate veel armer was met zoveel minder koopkracht per persoon, zijn de bedragen hierboven waarschijnlijk te voorzichtig ingeschat. 0,3 procent van het nationaal inkomen was destijds harder nodig en vele malen nuttiger geweest dan 2 miljard euro nu. 

Nederlanders navelstarend en wars van grote projecten
De Beweging schrijft hoezeer Nederlanders destijds walgden van 'groote plannen': “Wij Hollanders hebben een zekeren schrik voor groote plannen, in de eerste plaats uit hoofde van onze nationale voorzichtigheid. Een groot plan tot uitvoering te brengen eischt veel arbeid, veel onaangenamen arbeid vaak, en brengt veel gedoe, veel geharrewar, veel quaesties mede, welker oplossing meer of minder moeite kost, en wij hebben een hekel aan quaesties, die ons storen in onze rustige rust." 

“Wij laten ons dus maar liever niet met groote plannen in, wij kijken er eens naar en vinden dat wel aardig, maar trachten dan toch zoo spoedig mogelijk ons de plannen en hun makers van den hals te schuiven, om in ons eigen benepen kringetje over te gaan tot de orde van den dag. Luchtkasteelen, anders niet - met deze woorden maakt men zich van de zaak af.”

Eerst wij, toen Britten, nu Amerikanen pioniers
“Wij zijn niet meer de koene pioniers van de wereldbeschaving, die wij waren in de zeventiende eeuw. Andere natiën hebben ons sedert lang die taak uit de handen genomen, eerst de Engelschen, en thans zijn het de Amerikanen, die zich in wereldaangelegenheden wel het meest op den voorgrond stellen.”

In 1913, dit jaar precies een eeuw geleden, werd het Vredespaleis nog nét in vrede afgebouwd en opgeleverd. Een jaar later begon (wegens Joegoslavië) met WO1 een reeks aan vernietigende oorlogen die pas in de jaren negentig (in Joegoslavië) zou stoppen. De voor 1915 geplande Derde Vredesconferentie in Den Haag werd dan ook afgelast wegens oorlogwerkzaamheden.

---

[*Barbosa werd eerst gezien als zeer strikt, waardoor Nederlanders hem 'Meneer Verbosa' noemden. Uiteindelijk zou hij wereldwijd zeer positief bekend komen te staan vanwege zijn verlangen, om een Internationaal Gerechtshof op te richten in Den Haag. In 1910 deed hij een gooi naar het Braziliaanse presidentschap (maar verloor).]