'Missie Benedictus XVI overschaduwd door schandalen'

Paus Benedictus XVI probeerde zich altijd neer te zetten als een terughoudende paus, een schuwe boekenwurm die de voorkeur gaf aan wandelingen in zijn eentje boven optredens in het openbaar en de pracht en praal van het Vaticaan. Maandag maakte het Vaticaan bekend dat de leider van de rooms-katholieke kerk aftreedt - als eerste paus sinds 1415.

De Duitse theoloog, die als Joseph Aloisius Ratzinger ter wereld kwam, had zich het nieuw leven inblazen van het christelijke geloof tot doel gesteld, maar kreeg het zwaar te verduren toen er een omvangrijk seksueel misbruikschandaal binnen de kerk aan het licht kwam. Het schandaal stortte de kerk in wellicht de grootste crisis van de afgelopen decennia, zo niet eeuwen.

Ook op persoonlijk vlak kreeg Benedictus een gevoelige klap te verduren, toen bleek dat hij was verraden door een van zijn naaste medewerkers. De persoonlijke butler van Benedictus, Paolo Gabriele, werd vorig jaar veroordeeld voor de diefstal van persoonlijke papieren van de kerkvader en het doorspelen daarvan aan een journalist.

Al die tijd probeerde Benedictus zijn doel te verwezenlijken om de wereld het belang van het geloof duidelijk te maken. Hij klaagde er regelmatig over dat de wereld leek te denken wel zonder God te kunnen. "In enorme delen van de wereld lijkt vandaag de dag God te worden vergeten", zei hij in 2005 op de Wereldjongerendag in Keulen. "Het lijkt alsof alles hetzelfde zou zijn zonder hem."

Benedictus streefde een conservatieve, traditionele rooms-katholieke kerk na en vervreemdde daardoor vaak de liberalere tak binnen de kerk, terwijl conservatieven met hem wegliepen. Hij wilde de in zijn ogen verkeerde interpretatie herstellen van het Tweede Vaticaanse Concilie uit de jaren zestig, die de kerk moderniseerde, maar volgens Benedictus niet op de juiste wijze. Het is onwaarschijnlijk dat de kerk zijn conservatieve koers onder de opvolger van Benedictus gaat verleggen. De meeste kardinalen zijn zorgvuldig door Benedictus uitgekozen en zijn net als hij streng in de leer.

Met vaak omstreden beslissingen probeerde Benedictus Europa zijn christelijke wortels in herinnering te brengen. Toch zal Benedictus vooral worden herinnerd als de paus die aan het hoofd van de kerk stond toen het misbruikschandaal aan het licht kwam.

In 2010 traden in de loop van enkele maanden duizenden mensen in Europa, Australië, Zuid-Amerika en elders naar buiten met verhalen over priesters die kinderen misbruikten en bisschoppen die de misdaden in de doofpot lieten verdwijnen. Uit documenten is gebleken dat het Vaticaan zich terdege bewust was van de problemen, maar deze tientallen jaren de rug toekeerde. Soms werden zelfs geestelijken tot de orde geroepen die probeerden het probleem aan te pakken.

Ook Benedictus zelf was goed op de hoogte van het misbruikschandaal. Hij stond aan het hoofd van de Congregatie voor de geloofsdoctrine, die tot taak had de misbruikzaken af te handelen. Benedictus vloog als paus de hele wereld over om met slachtoffers te praten en te bidden. Hij beloofde dat de kerk 'al het mogelijke' zou doen om er voor te zorgen dat dergelijke misstanden nooit meer plaats zouden hebben. Het Vaticaan paste het kerkelijk recht aan en riep bisschoppenconferenties over de hele wereld op om met richtlijnen te komen om misbruik te voorkomen.

Benedictus heeft nooit zijn excuses aangeboden, niet persoonlijk en ook niet namens het Vaticaan, tot groot ongenoegen van veel slachtoffers. Hij trof bovendien nooit maatregelen tegen bisschoppen die de fout in zijn gegaan door geestelijken die misbruik pleegden over te plaatsen of de zaak in de doofpot lieten verdwijnen.

Hoezeer Benedictus het ook probeerde, zijn boodschap werd altijd overschaduwd door de houterige manier van optreden. In tegenstelling tot zijn voorganger paus Johannes Paulus II is Benedictus geen showman en lieveling van de media. Benedictus was een leraar en een academicus tot in zijn haarvaten: hij was stil en bedachtzaam, maar had een felle geest.

Dit leidde meer dan eens tot problemen. Hoewel hij veel belang hechtte aan goede betrekkingen met joden en als tweede paus ooit een synagoge betrad, waren joden woedend over de missie van Benedictus om paus Pius XII zalig te laten verklaren. Pius XII wordt er door sommigen van beschuldigd de Holocaust niet te hebben veroordeeld. Ook de weigering van Benedictus om een bisschip die de Holocaust ontkende te excommuniceren zette kwaad bloed bij de joden.

De betrekkingen tussen Benedictus en de islamitische wereld waren eveneens niet bepaald warm te noemen. In 2006 haalde hij zich de woede van moslims op de hals door in een toespraak een keizer uit het Byzantijnse tijdperk aan te halen, die de leerstellingen van de profeet Mohammed 'kwaadaardig en onmenselijk' noemde.

Veel van de problemen kwamen voort uit communicatieproblemen bij de Heilige Stoel, die traag reageerde op nieuws en als dat werd gedaan dit zo onduidelijk deed dat het vaak nodig was om twee of drie keer een bericht te verhelderen.

Deze communicatieproblemen speelden Benedictus in 2009 ook parten. Hij wekte de toorn van de Verenigde Naties en diverse Europese landen door te stellen dat de aids-problematiek niet kan worden opgelost door condooms uit te delen. "In tegendeel, het verergert het probleem", zei de paus. Een jaar later volgde een herziening van die uitspraak. Hij verklaarde toen dat als een mannelijke prostitué een condoom zou gebruiken om de verspreiding van hiv tegen te gaan, dat een eerste stap richting het nemen van verantwoordelijkheid zou zijn. Eerder was de kerk altijd van mening dat onthouding en huwelijkse trouw de enige manieren waren om de verspreiding van hiv tegen te gaan.

Op een paar vlakken nam Benedictus al vrij snel na zijn aantreden beslissingen. Zo wilde hij de diplomatieke banden met China aanhalen. Hij schreef in 2007 een brief gericht aan de twaalf miljoen katholieken in China en riep hen op om zich weer aan te sluiten bij Rome. De betrekkingen met Beijing bleven echter stroef. Ook tekende Benedictus in zijn eerste jaar een document waarmee het homoseksuelen verboden is om het priesterambt te bekleden, een besluit dat in goede aarde viel bij Amerikaanse gelovigen. Benedictus maakte voorts vaart met de zaligverklaring van zijn voorganger. Op de officiële zaligverklaring in Rome in 2011 kwamen anderhalf miljoen mensen af.

Joseph Ratzinger werd op 16 april 1927 geboren in Marktl Am Inn, in het Duitse Beieren, waar het gezin twee jaar later alweer vertrok. Toen Ratzinger 14 jaar was werd hij ingeschreven bij de Hitlerjugend, de jeugdbeweging van nazi-Duitsland. Lidmaatschap was verplicht, maar Ratzinger werd al snel uitgeschreven vanwege zijn theologische studie. Twee jaar later moest hij in dienst en werd hij ingedeeld bij een eenheid die het luchtruim verdedigde. In april 1945, in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog, deserteerde de jonge Ratzinger. Zes jaar later, in 1951, werd hij samen met zijn broer tot priester gewijd. Na diverse jaren theologie te hebben onderwezen werd hij in 1977 bisschop van München en drie maanden later al tot kardinaal benoemd.

In 1981 werd Ratzinger tot hoofd van de Congregatie voor de geloofsdoctrine benoemd. Na de dood van Johannes Paulus II in 2005, wezen de kardinalen hem aan als nieuwe paus, waarna hij de naam Benedictus XVI aannam. Hij werd de 265e kerkleider en was met 78 jaar de oudste paus ooit en bovendien de eerste Duitse paus in bijna duizend jaar. De benoeming van Benedictus brak meer records: in honderd jaar was het niet meer voorgekomen dat er binnen 24 uur een nieuwe paus was gekozen.