Mythes over Cubacrisis nog springlevend

De wereld stond in oktober 1962 dertien dagen aan de rand van de afgrond toen de Amerikaanse president John F. Kennedy een symbolische grens trok in de Atlantische Oceaan. Kennedy waarschuwde de Sovjet-premier Nikita Chroesjtsjov voor verschrikkelijke gevolgen als Sovjet-schepen de grens zouden overschrijden.

Een Amerikaans U-2 spionagevliegtuig, hoog boven Cuba vliegend, had foto's gemaakt van ballistische raketinstallaties van de Sovjets, van waaruit binnen enkele minuten raketten met kernkoppen op de Verenigde Staten konden worden afgevuurd. Het was het toppunt van de Koude Oorlog, en veel mensen vreesden voor een atoomoorlog die het einde van de menselijke beschaving zou inluiden.

Sovjet-schepen met nucleaire materialen aan boord koersten af op de quarantainezone die Kennedy had afgekondigd rond Cuba, maar maakten rechtsomkeert voordat ze de grens hadden overschreden. "We staan oog in oog, en ik denk dat de ander zojuist knipperde", luidt het inmiddels wereldberoemde citaat van de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Dean Rusk.

In de vijftig jaar sinds de crisis tussen Washington en Moskou zijn veel aanvaarde wijsheden ontkracht, waaronder de aanname dat de compromisloze houding van president Kennedy van doorslaggevend belang was.

Historici zijn het er nu over eens dat een compromis, dat achter de schermen werd gesloten, een nucleaire catastrofe heeft afgewend. Daarnaast was de oplossing voor het conflict een overwinning voor zowel Washington als Moskou, en duurde de crisis een stuk langer dan dertien dagen.

Er zijn enkele aanvaarde wijsheden die de moeite waard zijn om te belichten en ontkrachten.

AANVAARDE WIJSHEID: De crisis was een triomf van Amerikaanse waaghalzerij.
REALITEIT: Volgens historici was het geheime diplomatie die de crisis tot een einde bracht. Kennedy verzette zich tegen druk van zijn adviseurs, die niet alleen een compromisloze houding ten opzichte van Moskou bepleitten, maar zelfs spraken over een preventieve aanval. Kennedy koos echter voor diplomatieke onderhandelingen met de Sovjets, andere landen en de secretaris-generaal van de Verenigde Naties.

Minister van justitie Robert F. Kennedy sprak op 27 oktober in het geheim met de ambassadeur van de Sovjet-Unie en deed namens zijn broer, de president, een handreiking aan de Sovjet-Unie: Washington zou in het openbaar beloven Cuba nooit binnen te vallen, en in ruil daarvoor zou Chroesjtsjov de raketten weghalen uit Cuba. De kers op de taart voor de Sovjets was het feit dat Kennedy Jupiter-kernraketten uit Turkije, nabij de grens met de Sovjet-Unie, zou weghalen. Dit was een geheime belofte waar slechts enkele adviseurs van Kennedy van afwisten en die pas jaren later bekend zou worden.

Desondanks leeft de mythe van waaghalzerij van de kant van Kennedy voort. President George W. Bush noemde in 2002 de Cubacrisis als een voorbeeld van standvastigheid en gebruikte de crisis om de invasie van Irak te rechtvaardigen.

"Het verhaal dat Kennedy zijn rug recht hield en dat Chroesjtsjov daarom inbond is lekker makkelijk", zegt Graham Allison, auteur van Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis, en een voormalig adviseur van diverse Democratische en Republikeinse presidenten. "Als je je maar lang genoeg hard opstelt zal de ander uiteindelijk opgeven. Dat is de les die deel is gaan uitmaken van de mythologie."

AANVAARDE WIJSHEID: Washington won, Moskou leed een nederlaag.
REALITEIT: De Verenigde Staten kwamen als winnaar uit de bus, maar hetzelfde gold voor de Sovjet-Unie. De Jupiter-raketten zijn soms omschreven als verouderd en overbodig, maar ze waren pas enkele maanden voor de Cubacrisis gebruiksklaar, en ze waren in staat de Sovjet-Unie te treffen. Het weghalen van de raketten, in combinatie met de garantie van Kennedy om Cuba niet binnen te vallen, stelde Chroesjtsjov in staat om de volgende dag aan te kondigen dat de raketten uit Cuba zouden worden gehaald, en dit als een overwinning te presenteren.

Niet lang na de crisis werd een directe telefoonverbinding opgesteld tussen de VS en de Sovjet-Unie. Daarnaast kwamen gesprekken op gang die leidden tot het Limited Test Ban Treaty, die tests met kernwapens verbood tenzij ze ondergronds werden uitgevoerd, en uiteindelijk het Non-proliferatieverdrag.

"De belangrijkste les is de noodzaak om compromissen sluiten, zelfs in een crisis zoals deze", zegt Robert Pastor, hoogleraar internationale betrekkingen aan de American University en een voormalig nationale veiligheidsadviseur van president Jimmy Carter.

Pastor heeft door de jaren heen veel discussies gevoerd over de Cubacrisis met zijn voormalige schoonvader, Robert McNamara, Kennedy's minister van defensie. De binnenlandse politiek maakte het voor Kennedy en latere presidenten lastig om de les over compromissen te leren, wat blijkt uit het feit dat Kennedy de deal met de Sovjets geheim hield.

Op president Barack Obama wordt bijvoorbeeld ook druk uitgeoefend om zich hard op te stellen ten opzichte van Cuba. Zo zit in Cuba een Amerikaan gevangen, en het embargo tegen Cuba is nog altijd van kracht. "Kijk naar de betrekkingen tussen de VS en Cuba", zegt Pastor. "Ik denk niet dat Obama een compromis zou overwegen, omdat de kans dat mensen zeggen 'je hebt de Cubanen hun zin gegeven' te groot is."

AANVAARDE WIJSHEID: Het was een confrontatie op open zee.
REALITEIT: Het is waar dat de Cubacrisis een aantal gespannen momenten kende. Op 27 oktober zette een Amerikaanse oorlogsbodem dieptebommen in tegen een Sovjet-onderzeeër met kernkoppen aan boord. De Sovjets haalden die dag een U-2 spionagevliegtuig neer boven Cuba. Het was 'de duisterste, gevaarlijkste dag van de crisis', zegt Cuba-analist Peter Kornbluh.

Kennedy stelde op 22 oktober de quarantainezone rond Cuba in om te voorkomen dat er nog meer wapens op het eiland terecht zouden komen. Uit onlangs onderzochte Sovjet-documenten blijkt dat Chroesjtsjov de volgende dag de schepen met nucleaire materialen terugriep, schrijft Michael Dobbs in zijn boek One Minute to Midnight.

Dat betekent dat op 24 oktober, toen minister van buitenlandse zaken Rusk zijn befaamde 'oog in oog' citaat uitsprak, de Sovjet-schepen al lang de steven hadden gewend en onderweg naar huis waren. "Dat hele oog in oog verhaal, dat is nooit gebeurd. Die confrontatie heeft nooit plaatsgehad", aldus Kornbluh, die als analist bij het National Security Archive werkt. Deze ngo heeft tientallen jaren geijverd om allerlei documenten over de crisis in de openbaarheid te krijgen.

AANVAARDE WIJSHEID: Het was een overwinning voor de inlichtingendienst, de CIA.
REALITEIT: Behalve dat de CIA pas een dag later doorkreeg dat de Sovjet-schepen rechtsomkeert hadden gemaakt, zag de CIA ook enkele andere belangrijke gebeurtenissen over het hoofd die nuttig zouden zijn geweest voor Kennedy en zijn adviseurs.

Zo kwam de inlichtingendienst er pas laat achter dat de ballistische raketten in Cuba waren gestationeerd, en op het moment dat Kennedy werd geïnformeerd waren ze al klaar voor gebruik. Ook wist de CIA niet af van de aanwezigheid van tactische kernkoppen in Cuba, die konden worden ingezet als de VS een aanval op Cuba zouden uitvoeren. De Sovjets hadden zelfs kernkoppen gestationeerd op een bergrug boven de Amerikaanse marinebasis Guantanamo Bay. "Ze gingen die basis van de kaart vegen", zegt Kornbluh.

AANVAARDE WIJSHEID: De crisis duurde slechts dertien dagen.
REALITEIT: Deze mythe is bijzonder hardnekkig, mede vanwege de postume memoires van Robert F. Kennedy getiteld Thirteen Days, en de gelijknamige film uit 2000 met Kevin Costner.

Ja, er zaten dertien dagen tussen het moment dat Kennedy werd ingelicht over de raketten, 16 oktober, en het moment dat de Sovjets op 28 oktober aankondigden de raketten weg te zullen halen. Maar de Oktobercrisis, zoals hij in Cuba bekend staat, sleepte nog een maand voort in wat Kornbluh de Novemberverlenging noemt. In die periode steggelden Washington en Moskou over de details van de overeenkomst, en welke wapens er precies weg zouden worden gehaald.

De Sovjet-Unie lag daarnaast in de clinch met de Cubaanse leider Fidel Castro, volgens een Sovjet-document dat deze maand is vrijgegeven. Vicepremier Anastas Mikojan reisde 2 november naar Cuba af en voerde daar twintig dagen lang gespannen gesprekken met Castro. De Cubaanse leider was boos omdat de Sovjets een deal hadden gesloten met de Amerikanen zonder eerst met hem te overleggen. Castro probeerde de Sovjet-Unie nog over te halen om de tactische kernkoppen, waar de VS niet van af wisten, in Cuba te laten.


Mythes over Cubacrisis na 50 jaar nog springlevend (Foto: Novum)