Verlamd en verknipt

Raar, dat een mens soms binnen korte tijd meerdere keren wordt geconfronteerd met een verschijnsel dat hem eerder nooit is opgevallen. Er valt een term, een enkel woord. Dat woord kent iedereen, maar het valt je niet op. Je hebt je er nog nooit in verdiept. Vroeger moest je voor opzoekwerk naar je bieb, boven in een klein kamertje. Het juiste deel van de Larousse opzoeken, weer naar beneden en lezen. Soms voor een doorverwijzing nog eens naar boven, een ander deel halen. Lastig, ook al omdat ik altijd vergat om bij het naar bed gaan de boeken weer mee te nemen. Met een beetje mazzel werd je zoektocht naar kennis dus de volgende dag beloond met een tirade van mams.

Doe mij dus maar Wiki. Lui op de bank, laptop op schoot en browsen maar. Lui geworden, Gramps? Jep, maar de Larousse blijft. For old time’s sake. Bovendien brengt het ding geen euro meer op. Hij is 35 jaar oud en helemaal versleten, daar zorgde Bert wel voor toe hij nog op de basisschool zat. Er lag altijd wel een deel open op tafel.

Het is een beetje gek, maar bij het ouder worden gaan je andere dingen opvallen. Vooral de feilen in het menschelijk gemoed. Met name dan die bij anderen. Dat noem je roddelen, Gramps. Ja, dat weet ik, maar daar gaat het hier niet over. Ik heb een hele rij netjes bijgehouden en opgepoetste ondeugden, maar roddelen hoort daar nou net niet bij. Nee, het is echte belangstelling, bij voorkeur wetenschappelijk onderbouwd. Nu is dat soort onderbouwing in de psychologie altijd enigszins aan terecht twijfel onderhevig, maar u snapt wel waar ik heen wil. Ik wil gewoon weer eens een gedachtenwisseling op de FOK!-kar zien te krijgen.

Wrok. Ik ken, na bestudering van het begrip bijna geen woord dat zoveel menselijke ellende in zich bergt als dit woord. Als je zomaar iemand vraag wat wrok is krijg je meestal als antwoord: de pest aan iemand hebben. Nou, als dat zo is hebben we allemaal wel een wrok. Je kunt nog zo aardig zijn en vol van mensenliefde, eikels heb je altijd in de buurt en je bent absoluut zeker een keer in aanvaring gekomen met zo’n etterbak. En dat vergeet je niet. Je had graag die ervaring willen omruilen voor een betere. Maar ach, het leven gaat door en je denkt er maar een enkele keer aan. Rottig, maar het blijft leefbaar. Het raakt je niet echt in je wezen.

Nee, wrok is anders. Het gebeuren achter de wrok kan hetzelfde zijn als in de vorige alinea, maar de gevolgen zijn anders. Heel anders. De aanleiding kan van alles zijn: een misplaatst grapje, een publiek geuite, spottende opmerking, maar ook een onterechte uitbrander. Vaak heeft de dader geen idee van wat hij heeft aangericht. Nogal eens is het gewoon iets onbenulligs. Wanbegrip of onbegrip, het kan allemaal. Natuurlijk kan het ook een ernstiger oorzaak hebben, zoals jarenlang geterg of geestelijke belasting. Het gemeenschappelijke kenmerk is evenwel dat het slachtoffer zich niet uit, maar het gedoe ondergaat. En het onrecht verinnelijkt. Het wordt zijn onrecht, en naarmate de tijd verstrijkt groeit het onrecht tot wanstaltige proporties. Het eigen aandeel, de eigen schuld in het gebeuren verdwijnt geheel achter de horizon. De schuld komt geheel bij die ander te liggen. Net zolang tot het gebeuren is verworden tot iets onherkenbaars.

Voor ons toeschouwers dan. We zouden zeer verbaasd zijn als we zouden weten wat er allemaal in hoofd en hart van iemand met een oude wrok omgaat. We hebben ons wel eens verwonderd over het feit dat er dingen zijn waarover je met hem niet praat. Er zit een deur potdicht. De stemming slaat plotseling om, en het waarom blijft een raadsel. Wordt er toch iets gezegd, dan kun je dat onmogelijk plaatsen. Zo ken je hem niet, het is iets dat je beangstigt, dus een volgende keer mijd je dat onderwerp. Met de vraag blijf je zitten.

Het is vreemd, maar een echte wrok wordt iedere avond uit het laadje gepakt en opgepoetst. En van dat poetsen wordt-ie alleen maar lelijker, wanstaltiger. En groter. Algauw past hij niet meer in het laadje en moet een andere bergplaats worden gezocht. Wrok verlamt, zet op een bepaalde manier je leven stil, het overheerst al het andere. Je kunt die wrok maar zelden met een ander delen, hij is echt helemaal van jou. De gevoelens tegen de dader worden heviger en minder menselijk. Je krijgt moordneigingen, tenminste in je hoofd, Meestal komt het niet verder dan dat, gelukkig maar voor de samenleving. Dat die neigingen in geen enkele verhouding staan tot het geleden onrecht, dat dringt nooit tot je door. Dat juist dat feit het zo onbespreekbaar maakt met de buitenwereld helaas ook niet.

Een oplossing? Heel moeilijk. Ik hoor wel eens over die TV-programma’s die mensen weerbij elkaar proberen te brengen. Aan kijken kom ik niet toe, maar denken over de achtergronden van de behandelde conflicten staat me gelukkig vrij. Ik wens Bert van Leeuwen en zijn collega’s heel veel succes met hun goedbedoelde pogingen om verstoorde relaties weer in het reine te brengen, maar ik vermoed dat ze nogal eens tegen een muur oplopen. Omdat het conflict een wrok herbergt. En dan wordt het niks.

Ik heb op dit moment een tweetal gevallen van wrok in mijn omgeving, en in beide gevallen is het voor een normaal mens onoplosbaar. Een niet meer te ontwarren kluwen van rottigheid en ellende, waarbij de schuldvraag onmogelijk boven water is te krijgen. Ga weg van elkaar, verhuis, emigreer, DOE IETS!! Nee, men lijkt tot elkaar te zijn veroordeeld. In een geval is geld de reden van het bij elkaar blijven. Veel geld dat geen van de partners wil delen, maar dat bij hun dood vervalt aan hun dochter. Die het absoluut niet nodig heeft. In het andere geval zijn het firmanten in een bedrijf, broers. Ze zouden elkaar nooit meer moeten zien, maar de praktijk is anders. Een ouder echtpaar haat elkaar al veel meer dan vijftig als de pest, maar ze blijven bij elkaar. En kwellen elkaar. Uitzichtloos en hopeloos. Verlamd. Verknipt.

Ik had ook een wrok. Bij mij wordt het minder, ik begin eindelijk te relativeren. Was hij lomp? Of stom? Een klassieke autist zonder diagnose? Was ik geen probleemgeval voor hem? Veel te intelligent voor zijn kleine leventje? Vragen, vragen. Dat zullen ze wel blijven. Want die dader, die is al ruim veertien jaar dood. Soms is dat ook een oplossing. Een definitieve. En een passieve, maar een oplossing niettemin.