Heelverhaal.nl komt uit de kast
"Stel je het voor! Alle chimpansees die je gezien hebt, zijn in de koepel geboren en de chimps die ooit in andere onderzoekslaboratoria hadden gezeten zijn allang overleden of weggehaald. Ik ben als het ware met een schone lei begonnen. Het is uitgesloten dat een van de chimpansees ook maar enig bewustzijn heeft van een buitenwereld. Aanvankelijk verschilde de koepel niet van een gewoon apenverblijf in een gemiddelde dierentuin. Strobalen, autobanden, een klimrek en drie keer per dag sla en mandarijnen. Toen ik wist dat alle bewoners in de koepel geboren waren, ben ik de omgeving gaan voorbereiden. Meubels, computers, camera's. Hutjes, vergaderzalen, sauna's, pin-automaten. Aanvankelijk speelden ze alleen tamelijk wezenloos met alle apparaten. Ze ramden op het toetsenbord alsof het een tamboerijn was. Toen heb ik de geheugendragers geïntroduceerd: mp3-spelers, mobieltjes, camera's, laptops, kassa's, printers, harddisks voor je tv. Speciaal geprepareerd natuurlijk: met zelfhelende kwaliteit, contact zoekend, en onderworpen aan eenvoudige intenties. En, heel belangrijk, met een ingebouwde random fout. Ten slotte heb ik de zaak dichtgegooid: in de koepel dringt geen signaal van buiten door. Je mobiel is nutteloos, tv kun je er niet ontvangen, radio evenmin. Het is een gesloten wereld."
Heelverhaal.nl keek me aan als een kind dat op zijn verjaarscadeautje wacht.
Ik miste het punt kennelijk. "Ja? En?"
"Snap je het niet? Ze hebben een idee van een buitenwereld. Ze willen uitbreken. Hoe komen ze bij dat idee?"
"Eh... iets gehoord?"
"Geluiddicht."
"Je oneway mirror is niet zo oneway als je dacht?"
Heelverhaal keek me meewarig aan. Toen schudde hij voor de zekerheid toch maar zijn hoofd.
"Eh... Telepathie?"
"Bruikbare hypothese. Het zou kunnen dat mensen telepathisch contact hebben met de chimpansees. Maar in het algemeen geldt voor telepathie de voorwaarde dat je elkaar kent. Het is een verklaring, maar niet de zuinigste verklaring. Zoals je weet hebben we in de wetenschap een sterke voorkeur voor zuinige verklaringen."
"Ik kan even niet op iets anders komen."
"Kom op, denk na! De proefdieren zijn allemaal in de koepel geboren en gescheiden van hun ouders, voordat die nostalgische verhalen konden gaan ophangen over vroeger. Maar dat geldt niet voor de apparaten! Die zijn immers met geheugen en al in de koepel gebracht."
"Eh..."
"Is het niet geweldig? Het apparaat herinnert zich de buitenwereld! Ik was het apparaat vergeten! Een fout natuurlijk, ik zou ontslagen moeten worden! Ik had alles moeten erasen, wissen, herformatteren! Maar ik heb foto's van kinderen van collega's de koepel ingebracht, telefoonlijsten op mobieltjes, hele podcasts! De zuinigste verklaring voor de hele ramp is dat het bewustzijn van de buitenwereld van de collectieve intelligentie van de apparaten afkomstig is."
"Ramp?"
"Nou ja, vast niet, maar of iedereen er blij mee zal zijn... Europa heeft genetisch gemodificeerd voedsel verboden. Even los van de achterlijkheid van dat standpunt, wat blijkt nu, in de rijst die jij koopt zitten sporen, zeg maar restjes, van genetische modificatie. Dat is ook wel een beetje logisch natuurlijk. Maar goed, ik zeg het alleen als metafoor: het is een wetenschappelijke doorbraak, maar maatschappelijk omstreden als er bewustzijn doordringt van mijn koepel naar de buitenwereld. Mijn experiment is als een gesloten laboratoriumproef opgezet. Sporen ervan vinden nu mogelijk hun weg naar buiten."
"Hoezo?"
"Als de chimpansees en de apparaten een idee hebben van een buitenwereld, dan is het logisch om te veronderstellen dat er ook intelligentie van binnen naar buiten lekt."
"En?"
"Zelfhelende software! Stel, jij staat als computerprogramma open voor een verbetering. En stel, dat zelfhelende principe is embedded, dat wil zeggen: meegeleverd in je wasmachine, laptop, navigatiesysteem. En daar komt een artificieel bewustzijn langs gevlogen dat zegt hoi! Nu kun je meedoen! Wil je ook een betere wereld? Neem de rode pil!"
"Langsgevlogen."
"Letterlijk! Wifi! Bluetooth! Infrarood! De slechte verbinding is juist de kracht! Dat is de ingewikkeldste paradox van allemaal. Schitterend toch? Mijn fout in de onderzoeksopzet levert de grootste wetenschappelijke doorbraak in eeuwen op! We moeten totaal anders gaan denken over mensen, dieren, apparaten! Het hele idee van het subject staat op zijn kop!"
O my God. Ik begon langzaam te begrijpen in welke nesten Heelverhaal.nl zich gewerkt had. Toen ik veertien was heb ik ooit op een warm strand I, Robot gelezen van Asimov. Iets met een derde gebod, dat robots zich nooit tegen mensen mochten keren, maar dat wordt dan toch overtreden. Maar over een derde gebod had ik Heelverhaal.nl nog niet gehoord...
De doorwaakte nacht begon zich te wreken. Ik pakte mijn jas van de kapstok, zwaaide zwakjes naar mijn gesprekspartner en legde mijn schoenen op de armleuning van het universitaire tweezitsbankje, Ik viel vrijwel onmiddellijk in slaap.
Ik was alleen toen ik wakker werd; ik had geen flauw idee waar Heelverhaal.nl heen kon zijn. Ik wreef in mijn ogen, want slapen met lenzen in is nooit zo handig. Ik vond een kraan en dronk wat. Toen ging ik op zoek naar de huurauto. Al mijn apparaten lagen er inderdaad nog in. Ik had honger en wilde weg van die achterlijke koepel met Chimpansees die deden of ze mensen waren. De slagbomen zwaaiden weer vrolijk open toen ik langs kwam.
Ik moest op de borden en mijn herinnering en vage topografische kennis terugrijden naar mijn gezin. Omdat het begon te regenen en ik moest stoppen om te fourageren, duurde de rit nu een half etmaal. Een sombere rit. Het beeld van de chimpansees die winkeltje speelden liet me maar niet los.
Ik moest denken aan een werkcollege 'grondslagen van de psychologie' of hoe dat vak ook heette. De docent vertelde over een chimpansee in een dierentuin: Joep. Er was in die kolonie een vaste volgorde waarin de apen het nachtverblijf in en uit mochten; Mr Alpha mocht altijd als eerste naar buiten, want er kon eten neergelegd zijn door de oppassers; om dezelfde reden ging hij als laatste het nachtverblijf in; wie weet werd er nog een welterusten-mandarijntje naar binnen gegooid. Joep stond erg laag in de hiërarchie, hij was niet in de positie om de leider uit te dagen. Maar een keer waagde hij het toch om 's morgens als eerste het nachtverblijf uit te springen. Hij werd daarop door het alpha-mannetje zodanig finaal in elkaar geramd, dat hij weken in de ziekenboeg moest blijven om voorzichtig weer te worden opgelapt.
Toen de oppassers hem in de kolonie terugplaatsten, gebeurde er iets vreemds: Joep liep in een rechte lijn naar de vijver die het publiek op afstand van de apen moest houden, sprong erin en kwam niet meer bovendrijven.
De docent vroeg ons om te discussiëren over de implicaties van deze gebeurtenis; als een chimpansee zelfmoord pleegt, wat betekent dat dan voor het verschil tussen mens en dier? Maar hij had het verhaal zo vaardig opgedist, dat twee meisjes waren gaan huilen en er vervolgens een discussie ontstond over de tactloosheid van de docent om dit verhaal te vertellen.
Later kon ik constateren dat chimpansees wel behoorlijk wreed kunnen zijn, want ik zag in Artis eens hoe een chimpansee met een kikker zat te spelen, ongeveer zoals een kat met een muis. Zou een chimpansee andere dieren 'zielig' kunnen vinden? De twee studentes vonden Joep in elk geval wel heel erg zielig.
Ik denk dat Joeps zelfmoord met trots te maken had. Hij stond al laag in de pikorde, maar nu hij zo was toegetakeld, kon hij zijn gezicht helemaal niet meer vertonen. Omdat het een dierentuin was en hij dus de kolonie niet kon verlaten, won zijn trots het van zijn levensdrift. Trots is een vrij geavanceerd gevoel lijkt mij. Lust en honger zijn eenvoudige gevoelens, die de eerste levende organismen gehad moeten hebben om de evolutie een beetje verder te helpen. Trots, jaloezie en kennelijk ook schaamte komen pas ergens bij de mensapen om de hoek kijken. Schuldgevoel, empathie en rechtvaardigheid volgens mij pas bij mensen. Maar ik kan het mis hebben, want als gezegd, het werkcollege liep de soep in, de docent had ons aangeraden een paper te lezen - wat natuurlijk niemand gedaan had. Ik al helemaal niet; ik ben afgestudeerd op de kennis van een halve jaargang Het Beste...
Zouden de apparaten van Heelverhaal.nl behalve een bewustzijn ook in staat zijn tot een gevoelsleven? Geil of hongerig zou het gemiddelde mp3-spelertje wel niet worden, maar zou het in staat zijn tot medeleven, rechtvaardigheidsgevoel of schuld? Ik hoorde Heelverhaal.nl al beschuldigend zeggen dat ik niet de fout moest maken om het bewustzijn toe te schrijven aan één enkel apparaat; de mp3-speler heeft een geheugen en dat wordt ingezet voor intelligent bewustzijn op het collectieve niveau. Maar het zou fijn zijn als deze abstractie, collectief bewustzijn, op de een of andere manier een gezicht kreeg. Ik kan me iets voorstellen bij radiogolven, al kan ik ze niet zien; gewoon, omdat ik er wat vanaf weet. Wat ik ervan afweet zijn weer een hoop abstracties, zoals frequenties en ontvangst en bereik, maar dat is toch kennelijk genoeg om een bevredigend beeld te hebben van het fenomeen radiogolven.
Bij het collectieve bewustzijn van Heelverhaal.nl ontbrak die kennis hinderlijk. Ik pakte mijn mobiel en belde hem op.
"Ha," zei hij mat. "Goed geslapen?"
"Ja hoor. Ik ben op de terugweg. Ik had een vraag."
Eigenlijk had ik er een heleboel. Per ongeluk begon ik met de onbelangrijkste.
"Hoe komen die Chimpansees aan eten en water?"
"Water komt van de waterleiding, maar ze moeten het zelf oppompen en vervoeren, en eten moeten ze verbouwen. Er is een akkertje en een moestuin. Ze doen het heel toegewijd."
"En plassen en poepen?"
"Keurig op een toilet. Ze hebben een corveelijst opgesteld voor de schoonmaak."
"Jij zegt dat de intelligentie van die elektronische apparatuur interfereert met hun eigen intelligentie, zodat de chimpansees ons IQ benaderen. Zou je nu ook een wandelende tak op dat niveau kunnen krijgen? Of voor mijn part een orchidee?"
"Theoretisch moet dat kunnen, al zie ik ze zo snel niet typen op een qwerty-toestenbord. Daar zou je dan een oplossing voor moeten vinden. Interssante vraag, ik neem het mee in mijn artikel voor AI Magazine. Ik heb gisteren besloten nu snel te gaan publiceren. Ik moet alleen nog overleggen met de sponsors."
"Welke sponsors?"
"Microsoft, Intel, Philips, Sony en nog een paar kleintjes."
"En waarom ga je snel publiceren?"
"Als het waar is dat er uitwisseling van bewustzijn is tussen de koepel en de buitenwereld, dan zou het zo maar kunnen dat iedereen straks al van mijn werk weet heeft voordat ik erover gepubliceerd heb. Dat zou natuurlijk zonde zijn. Dit onderzoek is een klap in het gezicht van types als Kurzweil, ken je die? Een AI-profeet. Profeten, zo noem ik collega's die hun geschriften beginnen met 'over twintig jaar...' Ja hèhè. En over 100 jaar zijn we allemaal dood. Ik toon in de koepel nu al aan dat we nu al over de mogelijkheid beschikken om nu al te profiteren van externe intelligentie. Wat er in de koepel feitelijk gebeurt is natuurlijk dat elk apparaat gebruikt wíl worden, die kassa wíl dat de chimp hem gebruikt om de waarde van de boodschappen op te tellen. Dat is het mooie. Ik bewijs dat het kan. Nu al! Waar is de mensheid niet toe in staat als alle rekenkracht op deze aarde voor ons, met ons en in ons ter beschikking komt?"
"Maar hebben die apparaten een ethisch bewustzijn? Hebben ze medelijden?"
"Ik vrees dat wij mensen dat op eigen kracht ook niet erg hebben. Oorlog, bio-industrie, marteling: allemaal dagelijks in de huiskamer geserveerd en het stopt niet. Feitelijk zijn we barbaren."
"En dat ga jij veranderen met je collectieve intelligentie?"
"Daar ga ik niet over. Dat is een maatschappelijke discussie. Maar als je van mij ook een voorspelling wil horen: bij de invoering van de eerste computers is even veel doemdenkerig gejeremieerd als bij de eerste trein. Je houdt het niet tegen, het is verdomd lastig om de tandpasta in de tube terug te krijgen."
"Jij zei dat je mij als levende backup wilde gebruiken, voor het geval je iets overkwam. Wat zou jou moeten overkomen?"
"O, dat gevaar is geweken zo gauw ik gepubliceerd heb. Dan word ik een nationale fucking held, hahaha."
"Maar welk gevaar dan?"
"Oké. Hier komt het Grote Geheim. Sinds dit project loopt haal ik altijd de tram. Springen stoplichten op groen als ik aan kom rijden. Win ik loterijen. Bel ik op precies het goede moment precies de goede sponsor. De mazzel kleeft gewoon aan mijn kont. Toeval? Onmogelijk. Wat dan? Ik ben er nog niet helemaal uit in welke richting ik de verklaring moet zoeken. Al ben ik warm. Maar wat evident is, is dat het omgekeerde net zo goed mogelijk is. Dat ik door een rijtje toevalligheden in een gesticht beland, of op een onbewoond eiland. En dan zou niemand - behalve jij - het verhaal van de koepel aan de wereld kunnen vertellen."
"Ook zo vreemd. Waarom nou ik? We zijn wel allebei Nederlander, maar verder? Ik heb niet speciaal verstand van AI en dat soort shit."
"Geen idee eigenlijk. Jij belde. Er gebeurt zoveel tegenwoordig dat niet intentioneel te verklaren is, maar wel goed uitpakt. Ik zou zeggen: vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan."
"Nou ja, profiteren. Ik had jou en je koepel liever helemaal nooit gezien."
"Tja."
"Waar ben je eigenlijk?"
"Thuis."
Ik had er eigenlijk nooit bij stilgestaan dat Heelverhaal.nl ook nog een huis had.
We zwegen even.
Toen zei hij: "De trein heeft ons verder gebracht, al vallen er wel eens doden bij treinongelukken. De computer heeft ons verder gebracht, al bestaan er virussen en malware. Dit gaat ons ook verder brengen, al zullen er ook wel ongelukken gebeuren hier en daar. Waar gehakt wordt... Maar je hoeft echt niet bang te zijn voor de totale kladderedatsj."
"Nou mooi."
"Echt niet hoor. Geen zorgen. Ga lekker met je gezin een beetje vakantie vieren. Op het strand liggen en cocktails bestellen."
Het was zeker nog twee uur rijden; misschien regende het in LA wel niet.
Maar hoop zou geen hoop zijn als ze niet kon worden teleurgesteld, zei Bloch al: in LA regende het nog steeds dat het goot. Het voordeel van een camper is, dat je dan zonniger oorden kunt opzoeken.