Vrijheid = tolerantie
Een van de 'hot topics' van de laatste paar jaren is vrijheid. Een begrip waar de meeste Nederlanders ongetwijfeld een fijn gevoel bij hebben, maar waar bij diepgaandere analyse heel wat haken en ogen aanzitten.Sinds Theo van Gogh, 9/11, de toenemende (dreiging van) terrorisme, en de discussie over de Deense cartoons gaat het vooral over de tegenstrijdigheid tussen de vrijheid van meningsuiting en het niet mogen kwetsen, discrimeren en aanzetten tot haat - vooral in relatie tot religie.
Nu is het zo dat veel mensen het niet met elkaar eens zijn, en dat gebeurt niet in de laatste plaats door (grote) cultuurverschillen. Waar de één vindt dat iedereen zijn eigen geloof mag bepalen, vindt een ander dat iedereen een bepaalde God of profeet moet aanhangen. Waar de één vindt dat mensen met een hoog inkomen niet in een goedkoop huurhuis mogen wonen, vindt de ander dat dit wel mag. Waar de één vindt dat moordenaars de doodstraf moeten krijgen, vind de ander dat een celstraf van 13 jaar genoeg is.
Gelijk zie je, dat zulke verschillen in feite hun oorsprong hebben in het begrip tolerantie. Tolerantie is relatief eenvoudig op te brengen bij zaken die jou of medemensen niet direct schaden - het maakt niet uit of iemand naar de chinees of de snackbar gaat. Maar, in hoeverre ben je tolerant naar anderen, die, volgens jou mening, 'slecht' bezig zijn? In het buitenland wordt Nederland dikwijls aangeduid als een tolerant land. In Amerika zegt men vrijheid hoog in het vaandel te hebben, toch is de tolerantie naar onze maatstaven minder dan hier, bijvoorbeeld als we kijken naar abortus, drugs en begrip voor een ander gedachtengoed dan de jouwe.
Ook de VVD, de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, benoemt zichzelf als voorstander voor de vrijheid. En toch zijn ze hierin niet heel consequent. Regelmatig roepen VVD'ers op tot beperkingen, regels en maatregelen die regelrecht tegen iemands vrijheid ingaan. Ik noem de hoofddoekjes-discussie, het scheve wonen (Dekker), het immigratiebeleid. Overigens zijn ze heel veel punten ook juist wel vrij en tolerant, met name op het gebied van de handel en het ondermersschap, ethiek rond gezondheid (euthanasie, abortus) en softdrugs. Toch blijf ik het altijd vreemd vinden als de partij voor vrijheid gaat pleiten voor de beperking ervan.
Om terug te keren naar de vraag, 'In hoeverre ben je tolerant tegen mensen die volgens jou ethiek fouten begaan?', is het cruciaal eerst te kijken aan welke normen je hen toetst. Oftewel, waarom doen zij foute dingen? Het is omdat jij vind dat iets niet kan. Door het formuleren van zulke waardes, ben je in principe je eigen moraal - jezelf - te definieren. Een vegetarier die zelf geen vlees eet , doet dat bijvoorbeeld op basis van zijn idee over dierenrechten, dierenliefde (meelevendheid) en een groot respect ervoor. Tot zover snijdt hij niet in andermans vrijheden. Vindt hij of zij dat ook anderen geen vlees moeten eten, om bijvoorbeeld diezelfde redenen, dan wordt het punt van vrijheid wel aangesproken. En direct hebben we het over tolerantie - in dit geval tegenover vleeseters.
Naar mijn mening is het 'opleggen' van zulke moralen enerzijds begrijpelijk en getuigt het van een sterk zelfbeeld, en in dit geval van een groot respect voor dieren (die niemand mag opeten!). Anderzijds ontkent het de vrije geest van anderen, en, zoals antropologen en sociologen het zouden uitdrukken, het begrip voor de sociale en culturele context waarin iemand opgroeit - en waar iemand zijn mening en moraal op baseert. Want, en zo blijkt zovaak als je maar wilt waarnemen, iemands ideeën over zulke morele kwesties zijn sterk bepaald door de cultuur, samenleving en eigen levensgeschiedenis. Zo zal iemand zonder een sterk dierenhart, opgegroeid met elke dag vlees op tafel minder snel afwijzend tegenover vleesconsumptie staan. Echter, eenzelfde karakter dat opgroeit in een samenleving waarin dit niet gebruikelijk is, zal mogelijk wel vegetarier zijn, en misschien wel net zo beoordelend naar vleeseters zijn als het eerder genoemde voorbeeld.
Wat kunnen we daaruit halen? Weet als je oordeelt dat een persoon die dingen doet die jij afwijst dit doet vanuit een cultuur en achtergrond waar dit mogelijk normaal is. Dit is mijn inziens een kernzaak in de Islam-discussie. Vrouwenbesnijdenis, eerwraak, extremisme zijn aangeleerd en door omstandigheden gecreëerd en behouden (en mogelijk versterkt door tegenkrachten). De ene persoon zal meer vraagtekens stellen bij eigen culturele ideeën - en daar mogelijk in opstand tegen komen (ik noem Ayaan Hirschi Ali) dan een ander. Soms is het uberhaupt benoemen van zulke cultureel bepaalde gebruiken genoeg om mensen over deze gebruiken na te laten denken en tot nieuwe inzichten te laten komen. Toch heeft de ene persoon een sterker besef van zijn eigen cultuur dan de ander, en sommigen houden hier heel eigenwijs (of conservatief) aan vast.
Begrip en inlevingsvermorgen is de eerste stap naar een oplossing of vooruitgang hierin. Hoewel een veroordeling van in jouw ogen verkeerde zaken prima kan, is begrip voor andermans keuzes noodzakelijk. Is die er niet, dan is er geen basis voor vertrouwen en ook niet voor een oplossing. Door het snappen en inleven in een ander, weet je waarom hij of zij iets doet, en zul je daar begrip voor hebben, en hieruit komt tolerantie en vrijheid voort.
Na het inleven in de denkwijze, argumenten en perspectief van de ander, blijft het gevoel dat de ander iets verkeerd doet. Maar, als je tolerant bent en hem of haar vrij laat, uit begrip voor zijn (culturele) achtergrond, verandert (of verbetert - in jouw ogen) er nog niks. Hier komen we op het punt van praten, luisteren en argumenten, oftewel de dialoog. Door de ander zijn of haar valkuilen in zijn eigen denken in te laten zien probeer je jou waarden aan te geven, in te zien en ervan te leren. Eigenwijze mensen zullen hier mogelijk geen boodschap aan hebben, maar anderen wel, en ook eigenwijze mensen zullen mogelijk een bezinningsmoment hebben na het horen van tien keer dezelfde boodschap. Ergens hard tegenaan schoppen (gaan schelden, op de man spelen) is ook een methode, die vaak gebruikt wordt uit een groot gevoel van onbegrip, of uit gevoel van machteloosheid (soms gebaseerd op onrechtvaardigheidsgevoel). Hoewel zo'n methode soms heel effectief is, en vaak aandacht trekt, discussie aanwakkert en mensen tot nadenken zet, is het effect bij de beledigde groep vaak het omgekeerde. De natuurkundige actie = reactie wet lijkt hier ook op te gaan. Het beledigen van de Islamitische cultuur door Theo van Gogh is hier een voorbeeld van, de reactie komt van een groep die zichzelf in hun identiteit en waarde voelt aangetast - ook als minderheidsgroep - waarna de kans op polarisering en extremisering bij hen toeneemt.
Ik zal niet zeggen dat de dialoog en inleving altijd de beste methode zal zijn, zeker niet als er sprake is van ongelijke machten (slaven zullen nooit wat in te brengen hebben bij hun 'eigenaars' via een dialoog - harde acties zijn dan inderdaad een beter idee). Toch, in Nederland, en op meer persoonlijk niveau - bij een redelijke gelijkwaardigheid - lijkt mij dit de meest constructieve. Het geven van vrijheid aan een ander - tolerant zijn naar de ander geeft hier blijk van, en is een waarde om als samenleving trots op te zijn.