Ziel te koop

"Het idee was dat als je die dan betaalde, je naar de hemel kon". Vertelde meester Joop (of was het meester Willem of Piet?). 'Wat een lariekoek' dacht ik als 8-jarige, terwijl de basisschoolmeester tijdens de geschiedenisles uitlegde wat een aflaat was. 'Hoe koop je schuld en verantwoordelijkheid af? Hoe koop je een schone ziel?'

Opfrisser: Een aflaat kocht men in de middeleeuwen binnen de Katholieke Kerk als een kwijtschelding van straffen die de gelovige in het hiernamaals nog moet uitboeten. Gechargeerd gezegd: Eenmaal betaald, was je van je zonden af. Beging je weer een zonde? No sweat, je kon er gerust nog een kopen. Wie geld heeft, komt met zonde weg. Je koopt een goed gevoel.

Het is een interessant fenomeen: je doet iets waarvan je bewust bent dat het niet mag (of je vreest dat je nog iets op je kerfstok hebt - ook al weet je zelf niet wat). Het knaagt aan je. Uit angst voor wat dat in het hiernamaals betekent, koop je nu je zonden af. Maar wat is een aflaat nu precies? Het staat niet gelijk aan wat wij als boete herkennen; de aflaat is immers niet in en op zichzelf een straf, als ik meester Joop destijds goed begrepen heb. De aflaat is juist het middel om straf te voorkomen of te verminderen. Wel gaat de aflaat hand in hand met berouw en spijt. Daarmee zou je kunnen stellen dat de aflaat toch ook als doel heeft om een gedragsverandering teweeg te brengen; wanneer je betaalt, kun je opgelucht ademhalen, maar je beseft ook dondersgoed dat die misstap niet zo handig was. Als dit een preventieve werking zou hebben, dan zou het misschien toch kunnen doorgaan voor een vorm van boetedoening. Immers zijn boetes bedoeld om bepaald gedrag af te houden.

Hoe goed de bedoeling van de boete ook is, het kan flink averechts werken. Benjamin van Rooij en Adam Fine verwijzen in The Behavioral Code: the hidden ways that law makes us better ... or worse naar een experiment op een kinderdagverblijf in Haifa: op dit kinderdagverblijf haalden een aantal ouders steevast hun kinderen te laat op. Geïrriteerd met de paar laatkomers voerde de opvang een boete in voor het te laat ophalen van kinderen. Met de invoering van de boete kwamen steeds meer ouders te laat. De boete werd geïnternaliseerd als een extra betaalde service. Uit dit voorbeeld blijkt dat een boete niet altijd de juiste oplossing is om het gewenste gedrag te bewerkstelligen.

Het gewenste gedrag lijkt te zijn dat we minder vliegen om zo klimaatbewuster te leven. Ik zie de urenlange treinreis stiekem niet zitten. Gelukkig bieden luchtvaartmaatschappijen tegenwoordig ook een soort aflaat aan: voor een euro extra betaling vlieg ik "milieu neutraal". We zijn de cirkel weer rond. Ook in de huidige markt zijn er talloze voorbeelden waarin we met geld ons geweten weer schoonkopen. Of het nu een mini-boete is of een feel-good kapitalisme, ik betwijfel of het gewenste effect zo wordt behaald.

Dit item is geschreven door Elsien van Kaf.