"Friends" anno 1941
So no one told you life was gonna be this way...
Het verhaal van de grootste Duitse productie over WO2 tot nu toe is simpel. Vijf vrienden van rond de twintig jaar oud wonen al hun hele leven in dezelfde buurt. Hoewel ze veel van elkaar verschillen zijn ze altijd bij elkaar en er voor elkaar. De eerste vriendengroep die me te binnen schoot was, zoals de titel doet vermoeden, Friends – maar dan niet in New York, maar Berlijn, met jeugd die niet eind-sixties werd geboren, maar begin twenties.
Twee broers dienen in hetzelfde Kommando, de oudere (en verantwoordelijke) Wilhelm als luitenant, zijn jongere (en recalcitrant pacifistische) broertje Friedhelm als soldaat onder hem. Eén meisje, Charlotte, is fanatiek nationaalsocialistisch en meldt zich uit plichtsbesef en vaderlandsliefde aan bij het Rode Kruis. Eéntje, Viktor, is een joodse jongen wiens vaders kledingzaak bij de Reichskristallnacht werd vernield. Zijn vriendinnetje Greta, een “Rassenschande”-plegende hübsche Duitse met aspiraties om de nieuwe Marlene Dietrich te worden, sluit de rijen.
“Unsere Mütter, unsere Väter” begint bij de afscheidsborrel van de vijf vrienden, in de zomer van '41. Zuster Greta en de twee broers zullen de dag erna vertrekken naar Rusland om Operatie Barbarossa de geschiedenisboeken in te schrijven. Vanaf dat moment is het voorgoed voorbij met de wereld zoals-ie was – Weihnachten in Berlin, beloven ze elkaar, maar dat dat verre van waar zou blijken, werd ook de vijf vrienden al heel snel duidelijk.
Wat de film uitmuntend laat zien en wat de makers ervan in interviews ook aanhalen, is dat het niet uitmaakt of je Gandhi of Göring bent, zodra de machine van een totalitaire dictatuur eenmaal draaiende is. De wrangheid van Befehl ist Befehl is nog nooit zo pijnlijk duidelijk gemaakt als in deze serie. Dezelfde vriendelijke karakters waar ze je een uur op uitstekende manier aan hebben laten wennen, worden gedwongen dingen te doen die ze nooit voor mogelijk hadden gehouden en waar 'we' hun natie drie generaties om hebben uitgekotst. Snel blijkt dat gevonden partizanen en joden, alsook opgeduikelde Russische krijgsgevangenen, eenvoudigweg dood moeten. Doe jij het niet, dan doet een ander het, met jou naast de andere dood te schieten Untermenschen.
De Volkskrant schreef al dat weinig films zoveel stof op hebben doen waaien in Duitsland als deze. Op verschillende (nieuws)sites valt te lezen dat er uit de hoek der historici zowel positieve als negatieve kritieken zijn. Lof is er voor de onverbloemd harde wijze waarop de gruwelen aan het Oostfront in beeld worden gebracht. Volgens de historicus Norbert Frei hebben de Duitsers tot op heden die gitzwarte bladzijden van hun geschiedenis nog nooit zo duidelijk laten zien. Hoe weinigen graag de bevelen opvolgen, maar hoe daardoor ook van de niet geïndoctrineerde soldaten, lang niet iedereen onschuldig is.
“De Duitse Band of Brothers”, schrijven veel bladen. Hoe oorlog iedereen nog vóór kerst '41 al zo grondig veranderde, dat ze elkaar nauwelijks meer terug kennen. Continu wordt herhaald dat ze de oorlog móeten winnen, omdat anders noch Hitler, noch de generaals ze nog kunnen redden. “Damals waren wir Helden. Heute sind wir Mörder.” Later zegt één der broers gedesillusioneerd: “We zijn menselijk vee in een gigantisch abattoir.”
Niets is perfect, zo ook deze productie niet. Een aantal toevallige ontmoetingen tussen de vrienden komen wel erg handig uit. Toch zuigt het verhaal je op, ben je elke paar minuten weer verbijsterd en vóél je de onmogelijke morele dilemma's waar de vijf jongeren geregeld voor staan. Er is ook negatieve kritiek – vooral uit Polen, wier verzet bijzonder antisemitisch wordt uitgebeeld. De Polen menen dat het wel meeviel met dat antisemitisme, en voelen zich (als vanouds) vooral slachtoffer van ouderwets Duits antipolonisme. Gezien verschillende volkeren in Oost-Europa de Duitsers aanvankelijk steunden en actief hielpen met het Judenrein maken van hun landen, zal de waarheid ergens in het midden liggen – daarover zullen ooggetuigen en historici meer nuttigs kunnen zeggen dan ik.
Habbo Knoch, ook historicus, bekritiseert het volgens hem ondergesneeuwde nationaalsocialisme: “Dem Film gelingt es nicht zu zeigen, warum der Nationalsozialismus funktionierte. Die fiktiven 20-Jährigen wirken wie Opfer der übermächtigen Kriegsgewalt, ohne Mitverantwortung. Was fehlt, ist die Generation der 30- bis 40-Jährigen, die das System auch im Kleinen bauten und trugen, und zwar mit einer Mischung aus Überzeugung und Nutzenkalkül.”
Toch zal de moderne kijker, twee, drie of vier generaties verwijderd van de Opfer en de Täter van toen, zich minstens even goed kunnen inleven in de vijf Duitse vrienden, als we ons konden inleven in het lot van de band van broers die HBO ons twaalf jaar geleden voorschotelde. Terwijl BoB een lineair verhaal is met duidelijk afgebakende grenzen tussen goed en fout, is Unsere Mütter dat geenszins – niemand is te vertrouwen en inclusief Holocaust, verkrachtingen, krijgsgevangenen vermoorden en onschuldigen ophangen als represaille voor verzetsdaden, grijpt de morele ambiguïteit van WO2 je veel steviger bij de strot dan BoB.
“Het allerbelangrijkste is dat we het nooit meer zullen toelaten, dat zo'n systeem zich überhaupt vormt.” Dat is al drie generaties duidelijk verkondigd, maar je met de rillingen op je rug inleven in de dilemma's van toen, hetgeen “Unsere Mütter” bewerkstelligt, helpen de herinneringen aan die vreselijke oorlog beter levend te houden dan welk middelbare schoolboek ook. En, foutjes daargelaten, is deze productie een grote stap voorwaarts in de manier waarop Duitsers hun eigen verleden gestalte geven.
