Atoomdom

Bij het woord 'atoomenergie' schiet eenieder ook 67 jaar na de uitvinding ervan, een heel aantal namen, plaatsen en termen te binnen: Tsjernobyl, Fukushima, Hiroshima, Little Boy, Fat Man, waterstofbom, Enola Gay, Koude Oorlog, Petten, Iran, uranium-235 enzovoorts. We weten van de enorme kracht ervan, van de potentiële energie-opwekking, van de enorme gevaren en van de enkele malen dat het flink mis ging. Waar we echter denken dat we alles wel weten, zijn veel van de meest schrikbarende en interessante programma's, incidenten en tests uit het verleden decennialang in nevelen gehuld gebleven – eindelijk worden de eigen, westerse experimentjes met het nieuwe speeltje stukje bij beetje vrijgegeven. Vandaar enkele columns over de minder belichte aspecten.

De gemiddelde aardbewoner zal geen flauw benul hebben van de hoeveelheid atoombommen die boven, op of onder ons aardoppervlak zijn gedetoneerd. Tien? Honderd? Het antwoord is ruim 2050 en dat aantal is met de tests van Noord-Korea alweer achterhaald. De grootste VS-bom die ooit ontplofte was een waterstofbom van 15 megaton, ofwel 15 miljard kilo dynamiet. Het ding liet een krater achter van twee kilometer doorsnee. Het grootste Russische wapen, de Tsar Bomba, was met 50 miljard kilo nog drie keer zo groot, maar liet geen noemenswaardige krater achter omdat-ie ontplofte op twee kilometer hoogte. Al met al werden de tests al eind jaren '50 gezien als 'sabre rattling', onnodige dreiging naar elkaar met intimiderend wapengekletter dat alleen maar kon eindigen in WO3.

Dus werd er eind fifties een akkoord gesloten: er zou, uit veiligheidsoverwegingen voor de hele planeet, niet meer getest worden door de Amerikanen en Sovjets. Kennedy sprak vaak mooie woorden over een atoombomvrije wereld. Helaas kwamen toen de Varkensbaai- en Cubacrisis om de hoek kijken en werden de bommen weer van stal gehaald: de jaren erna waren ultieme hoogtepunten qua aantal tests. Van 1961 tot 1970 werden er meer dan 700 bommen tot ontploffing gebracht, het overgrote merendeel ervan door de VS – alleen in 1962 al 140. Het was inderdaad een klassiek geval van gedreig met gruwelwapens, maar daarnaast ook een grandioze manier om zoveel mogelijk te weten te komen over het effect van het ding. Als mannen iets mooi vinden, is het een fikkie. Mooier, een explosie, en nog mooier, de grootste explosies ooit.

Tig keer bouwde men op diverse afstanden van Ground Zero halve dorpen, huizen van hout, steen, gewapend beton; met glas, zonder glas, met dummy's, testdieren, inrichting, voedsel in de kast etcetera, en zonder – maar welke specifieke zaken ook werden getest, één ding was er altijd: de camera. Vanaf het begin altijd in zwart-wit én kleur. Toen begin jaren '50 de waterstofbom voor het eerst getest zou worden, wilde men dit vastleggen met high speed-camera's. Een ingehuurd bedrijf produceerde snel werkende exemplaren, die niet duizend beeldjes per seconde, niet tienduizend, maar meer dan een miljoen konden opnemen. Zo kon de oorspronkelijke reactie van pure energie, die in de eerste paar miljoensten van seconden plaatsvindt, goed worden gefilmd en geanalyseerd.

Bizar vond ik dat, toen ik deze week een documentaire bekeek waarin dat feit vermeld werd en de beelden voorbij vlogen. Vijftig jaar later maakt de televisie ons warm met 'Super Slo-Mo'-beelden die feitelijk maar één honderdste van de technologie van een halve eeuw terug representeren. Je vraagt je dan onwillekeurig af wat de mogelijkheden (als de prijs geen probleem is) nu zijn. Tien miljoen fps? Honderd? Een miljard? Zou die technologie wetenschappelijk niet gebruikt kunnen worden om Petrus te zien ronddansen rondom atoomkernen, of erachter te komen dat elke quark in zijn bewegingen telkenmale het patroon van de cijfers 42 herhaalt – om in elk geval nog veel meer te weten te komen over onszelf en de staat der dingen?

Maar ik dwaal af. YouTube biedt een verbazingwekkend arsenaal aan kwaliteitsfilms over onderwerpen als hier besproken, maar je moet er helaas wel gericht naar zoeken, door alle postmoderne rotzooi van Discovery en History Channel, die de kijker behandelen alsof het een driejarige betreft en elk feit voor en na de reclame zo vaak herhalen dat je op je sterfbed nog de infantiliserende voice-overs oplepelt. Een heel aantal van die filmpjes treft u in de lijst onder de column aan.

Er zijn, om tot de kern van de zaak te komen, een aantal deprimerend stupide dingen uitgehaald met atoombommen door alleen al de U.S. of freedom-lovin' A., waarvan ik er graag een drietal behandel. Meer over onder andere de Britse, Russische en Franse atoomperikelen volgt zoals gezegd in de komende weken.

Operation Buster-Jangle: okt.-nov. 1951
Zes bovengrondse bommen en één ondergronds exemplaar werden tot ontploffing gebracht in Nevada. Wat belangrijk is aan Buster-Jangle, is dat de regering en legerleiding wilden weten hoe je het beste troepen op een nucleair slagveld kon inzetten. Er werd dus, behalve de eerder genoemde testdorpjes, een heleboel oorlogstuig op diverse plekken met diverse beschermingen neergezet om te zien of het zou overleven. Daarnaast mochten duizenden soldaten in snel gegraven geulen het spektakel aanschouwen, om vervolgens richting ontploffing te moeten marcheren. Het totaal van 'atoomtroepen' inclusief latere operaties, reikt richting de honderdduizend man.

De vanzelfsprekende bezwaren van troepen omtrent besmetting met radioactiviteit werd kundig naar het rijk der fabelen verwezen door een heel aantal aan de soldaten getoonde en onderwezen feiten en instructiefilmpjes. De radioactiviteit vermoordt je hooguit op één mijl afstand, terwijl je gedood kunt worden door ontploffing en hitte op respectievelijk drie en twee mijl. Niet zeuren dus, maar marcheren. Behalve hun standaarduniformen kregen de soldaten een badge mee, die zwart zou kleuren als ze een gevaarlijke dosis straling hadden binnengekregen. Achteraf geven ooggetuigen aan dat “halverwege de badges van eigenlijk iedereen al volledig waren verkleurd, maar we liepen gewoon door.”

Gelukkig voor ons, zijn er prachtige beelden geschoten van de oefeningen – de welbekende Amerikaanse helmpjes die de loopgraven uit klauteren en in de richting van een fenomenale paddenstoelwolk wandelen. Ook de instructiefilmpjes en opnames van de lessen over bescherming tegen de bom zelf zijn opgenomen en zijn heel educatief materiaal inzake de vraag in hoeverre een westerse regering geeft om haar burgers, alsook hoe ver die apathie blijkbaar teruggaat in de geschiedenis. In Moerdijk was er “geen gevaar voor de volksgezondheid” voor er überhaupt metingen waren verricht, maar journalisten stonden te kotsen toen ze zagen en roken wat er in de sloten overal rondom lag. Straling is een ander voorbeeld van al decennia constant elk incident en elke test dermate downplayen, dat je er welhaast een warm behaaglijk gevoel van zou moeten krijgen.

Operation Castle: ma.-apr. 1954
Ongeveer zo warm als je wordt wanneer de ontplofte atoombom per ongeluk twee keer zoveel kracht heeft als je had verwacht. Honderden militairen, eilandbewoners en zelfs de opvarenden van een Japanse visboot die men per ongeluk over het hoofd had gezien werden door bom Castle Bravo verrast. Verschillenden verbrandden door de flits, meerderen hadden last van soms intense radiatieziekte. Daarnaast werd een onverantwoordelijk groot (want deels bewoond) deel van de Grote Oceaan, alsmede de stratosfeer in de hele band rondom de evenaar, jarenlang ernstig vervuild met stoffen als strontium.

De media doken direct bovenop het incident en filmden en interviewden veel slachtoffers en betrokkenen. Na de jarenlange, tot ridicule proporties opgeblazen heksenjacht tegen alles wat rook naar communisme onder gouverneur McCarthy, waren de Amerikanen samen met deze behoorlijk uit de hand gelopen test die hele Koude Oorlog en de vijandigheid richting elkaar nogal beu. De wapenstilstand van bijna twee jaar was hier een direct resultaat van, maar niet voor de atoomtests nog vier jaar – tot 1959 – elk jaar toenamen in aantal. Hoewel die wapenstilstand daadwerkelijk een tijdje standhield, betekende het geenszins dat er niet nog meer proefballonnetjes opgelaten werden (liefst met een atoombom eraan vast). Daarnaast begon testen weer in alle hevigheid toen Frankrijk en Rusland zich ìn respectievelijk 1960 en 1961 niet aan het moratorium hielden.

Operation Plowshare: 1958-1975
Het Plowshare Project was weliswaar goedbedoeld, maar is achteraf wellicht het meest ridicule van de drie behandelde programma's. De naam is afgeleid van Jesaja, die in hoofdstuk 2, vers 4 zegt: “En Hij zal rechten onder de heidenen, en bestraffen vele volken; en zij zullen hun zwaarden slaan tot spaden, en hun spiesen tot sikkelen; het ene volk zal tegen het andere volk geen zwaard opheffen, en zij zullen geen oorlog meer leren.” Een zwaard omvormen naar een spade of een sikkel – nobel, of gegeven de enorme milieuverontreiniging die met ondergrondse exposies gepaard gaat, een idioot idee?

Men wilde weten of je atoombommen voor nuttigere zaken kon gebruiken dan elkaar de schedel inslaan – of ze, kortom, economisch winstgevend konden blijken. Een atoombom van 4 kiloton kostte begin sixties bijvoorbeeld maar 350.000 dollar, terwijl eenzelfde hoeveelheid explosieve kracht middels TNT meer dan tien keer zoveel kostte. Een factor duizend erbij, dus 4 megaton, kostte 600.000 dollar, tegenover meerdere miljarden dollars aan springstof. Omdat zelfs de naar verhouding minuscule bommen van slechts een paar kiloton, kraters maakten van tweehonderd meter breed, waren de voorgestelde mogelijkheden bijna eindeloos.

Het maken van havens, tunnels, mijnen, kanalen, zelfs waterreservoirs en ondergrondse bunkers werd bloedserieus onderzocht en gepland. President Lyndon “I wanna see some of these [Vietcong] fuckers dead, I wanna see some blood” Johnson stelde zelfs persoonlijk voor om de enorme bergketen die de overbevolkte laagvlakten van Californië van de woestijnen in het midwesten van het land scheidt, met in lange rijen geplaatste kernwapens weg te blazen en in de ontstane kraters tig-baans snelwegen en treinsporen aan te leggen. Het meest idiote voorstel dat tot in de puntjes werd voorbereid, was echter Panama.

Er werden plannen voor verschillende mogelijke routes door het Midden-Amerikaanse land gemaakt, waar er over de volle lengte van het land honderden atoombommen in een nette rij zouden worden opgeblazen, om “een kanaal van tweehonderd meter breed en vijftig tot honderd meter diep op zeeniveau” te creëren. Het 'atoomkanaal' zou het oude Panamakanaal met al haar sluizen ontlasten en spoedig overbodig maken. De protesten tegen het programma namen begin jaren zeventig enorme proporties aan, mede door de genoemde verontreiniging, besmetting en radioactieve vervuiling van land, lucht en grondwater. Na drie laatste ontploffingen in mei '73 schortte het programma haar activiteiten op; het werd in '75 definitief opgedoekt.

Gelukkig maar; niet alleen zouden de voorgestelde havens, bunkers, kanalen, snelwegen en waterreservoirs verontrustend radioactief zijn, men zou ook nog wel eens per ongeluk de planeet kunnen vernielen. Met wapens die kraters van vijf of tien kilometer breed en ettelijke kilometers diep zouden kunnen maken, is het goed mogelijk dat je met één of twee uit de hand gelopen tests het aardoppervlak tot aan het magma openscheurt.

Zomaar drie voorbeelden die uitstekend gedocumenteerd te vinden zijn op het wereldwijde web – middels ettelijke tientallen legerinstructiefilmpjes van destijds; honderden even oude door de overheid van de V.S. geproduceerde documentaires, reclames en nieuwsberichten over atoomenergie, specifieke programma's en nieuwe nucleaire mogelijkheden; vele BBC-, PBS- en andere documentaires die pas in de decennia na de Koude Oorlog konden worden gemaakt, omdat pas toen belangrijke documenten en filmbeelden werden vrijgegeven (vooral dankzij Bill Clinton.)

Duizenden nucleaire ontploffingen zijn gefilmd, veelal in slow-motion die zijn weerga tot op de dag van vandaag niet kent. Daarom eindig ik dit stuk graag met een (incompleet) overzicht van allerlei recentelijk (b/g)ekeken bronnen, films, documentaires en newsflashes van destijds tot nu, die in meerdere of mindere mate bijdroegen aan de totstandkoming van (o.a.) dit stuk, als volgt:

Verder lezen:
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_nuclear_weapons_tests
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_nuclear_weapons_tests_of_the_United_States
http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Castle
http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Buster-Jangle
http://en.wikipedia.org/wiki/Plowshare_Project
http://en.wikipedia.org/wiki/Trinity_(nuclear_test)
http://en.wikipedia.org/wiki/Manhattan_Project
http://en.wikipedia.org/wiki/Bravo_bomb
http://en.wikipedia.org/wiki/Tsar_Bomba

Origineel materiaal:
The Atom Strikes - 1945 Atomic Weapons and WW2 Bombing of Hiroshima & Nagasaki
Atomic Alert - 1951 Nuclear Weapons Attack Public Safety Educational Documenatry
Operation Dominic - 1962 American Atomic Bomb Tests - Nuclear Weapons
A Day Called X - 1955 Simulated Atomic Weapon Attack / Educational Drama
Operation Argus - 1958 American Atomic Bomb Tests
Atomic Bomb Test on human subjects
Atomic Battlefield: The Big Picture - United States Army Atomic Weapons Testing 1951
The Atom Soldier - 1955 USArmy Educational Documentary
Plowshare Program - American Atomic Bomb Tests For Industrial Applications 
SL-1 The Accident

Documentaires nadien:
The Moment in Time: The Manhattan Project 
Nuclear Detonation Timeline "1945-1998"
Trinity and Beyond: The Atomic Bomb Movie