'Amerika'? Niet Columbia?

O beautiful, for pilgrim feet
Whose stern, impassioned stress
A thoroughfare for freedom beat
Across the wilderness!

 

Of je bij het horen van de term Amerika nu denkt aan “America the Beautiful” of “America, Fuck Yeah!”, of je nu denkt aan Brazilië of de VS, Amerika is een begrip. En een continent, natuurlijk, twee zelfs. Maar waarom heet Amerika Amerika? Wie ontdekte het continent namens Renaissance-Europa ook weer? Christopher Columbus. Dat klinkt anders dan 'Amerika'. Het was dan ook niet Columbus, maar Amerigo Vespucci die de eer van het benamen van het nieuwe continent opstreek, in de eerste decennia van de zestiende eeuw. En Amerigo, lieve mensen, was een bedrieglijke, leugenachtige klootzak.

Die woorden neem ik niet lichtelijk in de mond. Beide Columbus en Vespucci maakten enkele reizen naar De Nieuwe Wereld. Al millennia werd er gespeculeerd over de onontdekte wereld tussen ruwweg India en de Canarische Eilanden. Verschillende volkeren – Vikingen, Chinezen, noem ze maar op – hebben 'het nieuwe land' dan ook ontdekt. Toch was, honderden jaren na die Vikingen, een eventueel bestaan van een volledig nieuw continent feitelijk uitgesloten en ondenkbaar. Er was 'het onontdekte verre Azië', inclusief wat Marco Polo dankzij geruchten beschreef als 'het eiland van goud' Japan, er waren een heleboel eilanden die we nog niet ontdekt hadden, maar daar bleef het bij.

Dat de aarde rond was wist men overigens in die tijd ook allang (al de oude Grieken en Babyloniërs wisten dat). Kaarten werden niet gemaakt vanuit het standpunt dat de aarde plat was, maar al vanaf de oude Romeinen op de vervormd-uitgerekte  tweedimensionale kaarten, afspiegelingen van een driedimensionale aarde; het enige overgebleven Romeinse werk over geo- en topografie is De Geographia van Ptolemeüs, een compilatie van wat men (aan geruchten en feiten) in het tweede-eeuwse Romeinse Rijk wist van de wereld, is tot de ontdekkingsreizen van Columbus en zijn volgelingen ongewijzigd bepalend gebleven voor het wereldbeeld. Een tijdgenoot van hem rekende in 100 na Christus uit dat de aarde ongeveer 33.000 kilometer in omtrek moest zijn; hij zat er slechts enkele duizenden naast, voornamelijk door de evenaar bij de Canarische Eilanden te plaatsen.

Vanaf Alexander de Grote wist men van het bestaan van onder andere India, Pakistan en Sri Lanka af. En vanwege diezelfde handelsroutes die de Polo-familie in de dertiende eeuw zouden gebruiken, was (hoewel vage) kennis van China, Siberië en Mongolië al duizenden jaren aanwezig. Ook Ptolemeüs gebruikt de reizen van Alexander. Zijn belangrijkste bijdrage aan het (foutieve) wereldbeeld in de middeleeuwen echter, is een ándere Alexander die hij bijzonder hoog had zitten; een koopman die met zijn boot zeer ver over de Indische Oceaan was gevaren. Niet alleen dacht men destijds dat het vasteland van China via een soort supercontinent overging in Antarctica en Afrika, ook was men ervan overtuigd dat dit 'einde van de wereld' geen enkel mens goed zou doen.

De notie van een mystieke, onontdekte wereld, alsmede de fantasieën die erover bedacht kunnen worden, zijn ons echter helaas vroegtijdig beroofd door lui als Vespucci, Di Gama, Magellaan en Polo.

Alexander (de Koopvaarder) vertelde Ptolemeüs dat hij, voorbij het vasteland van India varende, een volk in wat tegenwoordig Thailand of Maleisië is tegenkwam, die hem met één hunner boten nog veel verder brachten, tot wat hij “Cattigara, de stad aan het einde van de wereld” noemde. Alex omschreef een rijke stad in een koninkrijk op de zuidelijke punt van een enorm schiereiland, waar ver noordwaards ergens “Sina” zich zou bevinden. Inderdaad was er rond 150 na Christus een bloeiend koninkrijk in Zuidoost-Vietnam, geheten Fu-Nan. De locatie van Cattigara is nog steeds onbekend, en kan overal tussen Hanoi en Saigon ergens aan de kust hebben gelegen. Maar dankzij de prominente plek die ze kreeg toebedeeld op Ptolemeüs' wereldkaart, was 1300 jaar later Columbus naar dezelfde stad op zoek.

O beautiful, for patriot dream
That sees beyond the years,
Thine alabaster cities gleam
Undimmed by human tears!

 

De mythische Antillen
Voor mij was het al een haast orgastisch moment, toen ik erachter kwam dat de Romeinen al wisten van regio's als Vietnam, Indonesië en Madagaskar. Het geeft een vage hoop in de mensheid. Nog leuker is het om te lezen, dat men in de jaren 1200-1500, en waarschijnlijk langer, overtúigd was van het bestaan van het zogeheten Antillia, een eiland/eilandengroep vér westelijk van de kust van Spanje. Het was een ongeveer even mythisch verhaal als het bestaan van Atlantis, maar toch kreeg op veel veertiende- en vijftiende-eeuwse kaarten van de Atlantische Oceaan, Antillia een belangrijke plaats. Toen de Spaanse en Portugese ontdekkingsreizigers op de mythische eilanden stuitten, aarzelden ze -waarschijnlijk naar hun kaarten kijkend- dan ook geen moment om ze tot “de Antillen” te dopen.

Achteraf lijken de ontdekkingsreizen duidelijk omlijnd – eerst bezocht men de eilanden, vervolgens het vasteland van Zuid-Amerika, enkele jaren later ook Florida en Mexico, noem het maar op. In die tijd echter, deden al eeuwen verhalen de rondte over de volkeren van Zuidoost Azië, die kannibalen waren en naaktliepen en hun lichamen doorboorden en schilderden; toen de eerste verhalen van de Indianen in Amerika het Europese vasteland aandeden, was men er dan ook nog decennia van overtuigd dat de eilandengroep door Columbus beschreven, dezelfde was als die door Ptolemeüs en anderen werd ingetekend op kaarten in wat nu Indonesië zou zijn.

Ook in het nieuw-gevonden Antillia bleef men op zoek naar Cattigara, de mythische stad waar men al anderhalf millennium naar dorstte. Columbus schreef zelfs op één van zijn reizen, vanuit hedendaags Jamaica, dat hij blij was in de buurt van de mythische stad te zijn. Verschillende eilanden kregen namen die nog steeds gebruikt worden, en begonnen in de jaren 1520 tot 1550 te verschijnen op wereldkaarten. Maar nog altijd als appendices van het onontdekte Cattigara-schiereiland – de Antillen ter hoogte van de Filipijnen, zeg maar. Enkele decennia later werd de kennis van een eerste voltooide reis rondom Zuid-Amerika  gebruikt om weliswaar dat continent bijzonder gedetailleerd uit te tekenen, maar ook om het ter hoogte van Peru vast te maken aan China.

O beautiful, for spacious skies,
For amber waves of grain,
For purple mountain majesties
Above the fruited plain!

 

Vespucci's bedrog
Men had geen idee. Dat is het fascinerende eraan. Ook Vespucci, die net als Columbus naarstig de middelen zocht om zo snel mogelijk de vermoede nieuwe werelden te ontdekken, bezocht zoals al gezegd enkele keren Amerika. Maar hij voer pas af naar het nieuwe continent, toen hij de berichten erover na Christophers terugkomst had gehoord. Hij maakte drie reizen naar wat nu Brazilië is, beschreef nauwkeurig de bizarre flora en fauna die hij aanschouwde, omschreef incidenten met indianen, noem het maar op. Wat hij echter zeer vuig en berekenend deed, was de brieven over zijn reizen 1. richten aan de hoogst-gewaardeerde familie van die tijd, de Medici's, en 2. ervaringen van zijn reizen gebruiken om een nieuwe, 'eerste' reis te beschrijven, die enkele jaren vóór zijn echte reizen plaats zou hebben gehad. En, slim genoeg, luttele maanden vóór Columbus' eerste vastelandreis gedateerd.

Ook in 1510, 1520 kon men rekenen, en al snel werd vastgesteld dat Columbus' eerste bezoek aan het Amerikaanse vasteland (dus niet de Antillia-eilanden, maar het continent) ná Vespucci's 'Eerste Reis' had plaatsgevonden. Een Duitse cartograaf noemde het half-uitgetekende nieuwe continent daarom dan ook America (kaarten waren destijds altijd in (potjes-)Latijn). Andere vakgenoten namen dit de jaren erop over. Pas in de jaren '80 van de eeuw na De Ontdekking Van 1492, legde een oplettende wetenschapper verschillende bronnen naast de omschrijving van Vespucci's eerste reis, en concludeerde hij dat Vespucci die reis helemaal niet gemaakt had kunnen hebben, daar hij ergens anders was geweest; ook schreef hij uitvoerig over Vespucci's vermeende plagiaat op zichzelf en anderen, bij het omschrijven van 'nieuwe' ervaringen in z'n verzonnen reis.

America! America!
God mend thine ev'ry flaw;
Confirm thy soul in self control,
Thy liberty in law!

 

Het betoog was zo sluitend dat er vrijwel direct geen twijfel meer bestond over wie het continent echt had ontdekt, Columbus of Vespucci. Het leed was echter al geleden. Hoewel er ook kaarten zijn waarop trouw “Columbia” werd gekalkt, bleef “America” de bekende benaming voor een nieuw continent dat in de 500 jaar erop de zegeningen van West-Europees civiliseren zou genieten. En Cattigara, de parel van het oosten, het mystieke uiteinde van de wereld, is sinds Nero's tijd nooit gevonden. Ook huidige opgravingen bieden geen uitsluitsel.

Nadat de Afrikaanse binnenlanden in de vroege jaren van de twintigste eeuw werden verkend en opgetekend, bleef er niets meer over om te verkennen, op diepzee en ruimte na. Behalve misschien Atlantis, en Ptolemeüs' stad, die weliswaar nooit gevonden, toch de zoektocht naar het continent ontketende dat tegenwoordig de scepter over de aardbol zwaait.

America! America!
God shed His grace on thee,
And crown thy good with brotherhood,
From sea to shining sea!

 

Ray Charles - America the Beautiful, 1972 (1893)