De grenzen van de onafhankelijke filmkunst
Hij inspireerde postuum Steve Buscemi, werd regisseur zonder ooit een filmacademie te hebben bezocht en veroorzaakte wereldwijd met de korte film Submission meer commotie dan oude meesters als Pasolini en Visconti ooit gedaan hebben: Theo van Gogh mag met recht een markante kunstenaar worden genoemd. Dat het maken van kunst hem uiteindelijk zijn leven zou kosten, had bijna niemand in Nederland kunnen voorzien... of toch wel?De laatste jaren lijkt de internationale filmwereld steeds vaker met intolerantie te worstelen. Zo werd onlangs de film The Kite Runner in Afghanistan officieel verboden uit vrees voor eventuele culturele spanningen, en ligt de nog uit te komen Koranfilm van Geert Wilders nu al maatschappelijk zwaar onder vuur. De levensbeschouwelijke film The Da Vinci Code is sinds de release in een aanzienlijk aantal theocratische landen verboden en ook Brokeback Mountain haalde in veel landen met een door de overheid opgelegde seksuele moraal het witte doek niet.
Is het officieel verbieden van films een nieuwe ontwikkeling? Nee; onderzoek naar al dan niet officieus verboden films wijst uit dat sinds het begin van de 20e eeuw vrijwel ieder jaar wel ergens films werden verbannen uit de bioscopen. Zo werd al in 1906 de Australische productie The Story Of The Kelly Gang door de Australische overheid verboden omdat diverse notabelen bij het zien van de première van mening waren dat deze film criminaliteit verheerlijkte. Ook de criteria van de censoren zijn amper veranderd. Zo werd er altijd al gelet op expliciet geweld, seks en levensbeschouwing, wat hand in hand lijkt te gaan met een moreel bemoeizuchtige overheid.
Veel mensen zijn in de veronderstelling dat enkel theocratieën en ontwikkelingslanden films censureren, maar niets is minder waar. Zo hebben Australië, Canada, Duitsland, Ierland, Nieuw-Zeeland, Noorwegen en de Verenigde Staten in de afgelopen 10 jaar meerdere films om uiteenlopende redenen verboden. De drang van censoren naar het verbieden van films lijkt vooral voort te komen uit angst voor de invloed van films op hun cultuur. Een film kan immers beladen thema’s omvatten en kijkers aan het denken zetten.
Wat echter nieuw is in de filmwereld, is dat filmmakers steeds vaker fysiek worden bedreigd vanwege hun kunstwerken, en in het geval van Submission leidde het zelfs tot de dood van de betreffende filmmaker. Wat houdt deze film nou eigenlijk concreet in? Submission is een korte film van 11 minuten waarin de vermeende misdadige behandeling van vrouwen binnen sommige islamitische families kunstzinnig aan de kaak wordt gesteld. In de film worden de lichamen van islamitische vrouwen getoond, die suggereren dat ze schade hebben overgehouden aan mishandeling door hun familie, of als uitvoer van een vonnis wegens 'onzedelijk gedrag'. De lichamen zijn beschilderd met gekalligrafeerde verzen uit de Koran.
Ook Geert Wilders blijft niet buiten schot: ondanks het feit dat de PVV-voorman al jaren serieuze bedreigingen ontvangt vanwege diens controversiële standpunten over de islam, heeft de aankondiging dat hij een kritische Koranfilm zal uitbrengen hem nieuwe bedreigingen en nieuwe tegenstanders opgeleverd. Het meest opmerkelijke gegeven aan de ophef rondom de film van Wilders is dat niemand de film al heeft gezien, terwijl een aanzienlijk aantal burgers al wel van mening is dat Wilders te ver gaat met het maken van de betreffende film. Ondanks het feit dat een aantal mensen twijfelt aan de toegevoegde waarde van Submission en de op handen zijnde film van Geert Wilders, vallen ook deze producties onder de filmkunst en daarmee onder de vrijheid van meningsuiting.
Moeten wij als maatschappij toegeven aan censoren en dreigementen om zo de veiligheid van kunstenaars niet in gevaar te brengen? De kunsthistorie leert ons dat we nooit mogen buigen voor intolerantie. Kunst is juíst een uitstekend middel om tolerantie te kweken en is gestoeld op ideeën. Dat die ideeën essentieel zijn voor het voortbestaan van de huidige filmwereld, blijkt wel uit het effect dat de recente massastaking van scenaristen op de productie van Hollywood had: die kwam bij sommige films en tv-programma’s vrijwel stil te liggen.
Met het beperken van Wilders' Koranfilm wordt een precedent geschapen om kunst als overheid te sturen. Dat is het begin van het einde voor de filmwereld. Zoals Salman Rushdie het ooit treffend verwoordde: "Free speech is the whole thing, the whole ball game. Free speech is life itself."
