FOK! Wat een jaar: Brexit volgens Philosocles

Het afgelopen jaar is wellicht het uiteenvallen van zowel de Europese Unie als het Verenigd Koninkrijk ingezet. Vooral de Engelsen doen het namelijk liever in hun eentje. Nu willen ze het weliswaar ook wel met de Schotten doen, maar die doen het weer liever met de EU. Dan is er nog de tere Noord-Ierse vrede, die leunt op een gemeenschappelijk EU-lidmaatschap met Ierland. Kortom: het wordt hommeles. Misschien.

Margaret Thatchers pitbull, minister Nicholas Ridley, zei het al in 1990: de Duitsers hebben alsnog bereikt wat hen in de Tweede Wereldoorlog niet lukte, namelijk heerschappij over Europa, inclusief Groot-Brittannië. En ik las ooit in de Natuur & Techniek een artikel over eilandbewoners, waarin de Britten over één kam werden geschoren met een of andere pinguïnsoort en nog wat beestjes. Ik ben er opgegroeid, en mijn vader wond zich zich altijd op om vakantiereclames over Tours in Britain and Europe.

Om bovenstaande redenen heb ik altijd het idee gehad dat als je het de Britten (en dan met name de Engelsen) vraagt, ze meteen uit de unie vertrekken. Dat hele idee van een ever-closer union vind ik zelf ook maar niks, maar het gaat wel om mijn jeugdland en dus heeft zo'n dreigende Brexit iets persoonlijks. Straks kan ik er verdomme namelijk geeneens meer zelf gaan wonen.

Labour-partij
Waarom was het afgelopen jaar nou zo belangrijk? Allereerst was er het gedoe met de Grieken (alweer), en bereikte de vluchtelingencrisis een (voorlopig) hoogtepunt. Met beide hebben de Britten minder van doen dan de meeste andere landen, want ze zitten niet in de euro en ook niet in de Schengen-zone: ze hebben hun eigen munt en bewaken hun eigen grens. En het is nog een eiland ook. Maar in de beeldvorming zijn beide crises een bedreiging die de Britten zomaar richting EU-exit kunnen duwen. Daar was echter wel de belofte van een in/uit-referendum voor nodig van de Conservatieve partij van premier David Cameron. Maar dat dit er daadwerkelijk komt is goeddeels te danken aan gestuntel binnen de Labour-partij.

Ooit was er namelijk voormalig minister en rechtervleugel-kroonprins David Miliband. Die zou na Camerons overwinning in 2010 het Labour-stokje overnemen. Maar toen was er opeens zijn linkervleugel-broer Ed, die hem met een tegenkandidaatstelling besloot een dolk in de rug te steken. Ed won tenauwernood, en David verkaste naar Amerika.

Verkiezingen
In de aanloop naar de verkiezingen van 7 mei stookte Ed Miliband het vuurtje flink op door Cameron er continu aan te herinneren dat hij er sinds 2010 niet in was geslaagd zijn verkiezingsbelofte in te lossen om de netto-immigratie omlaag te krijgen. Tegelijk richtte zijn eigen campagne zich onder meer op het verbeteren van arbeidsomstandigheden voor immigranten. Ondertussen voorspelden vrijwel alle peilingen een zogeheten hung parliament, waarbij er net als in 2010 een voor het VK vrij uitzonderlijke coalitieregering zou moeten worden gevormd.

In 2010 was de coalitiepartner LibDem (een soort D66), maar die had het verprutst door in te stemmen met een verhoging van het collegegeld naar 9000 pond (circa 12000 euro). Dus werd er gerekend op een coalitie met Labour of wellicht zelf de Scottish National Party. Laatstgenoemde kaapte, sinds het verloren Schotse onafhankelijkheidsreferendum van ruim een halfjaar eerder, steeds meer stemmen bij Labour weg.

Onder meer omdat de stemmen dus verdeeld werden tussen twee tegenstanders van zowel Cameron als een EU-referendum, kwam dat hung parliament er dus niet - en konden Camerons Conservatieven in hun eentje gaan regeren. Een belangrijke andere reden is dat het voor de kiezers steeds moeilijker werd om zich het suffe broertje van David Miliband in de rol van premier voor te stellen.

UKIP
Vervolgens moest Cameron dus zijn verkiezingsbelofte gaan inlossen: een in/uit-referendum over het lidmaatschap van de EU. Met als inzet: Groot-Brittannië wil enkel lid blijven van een hervormde Unie. Maar waarom had hij dat referendum nou eigenlijk beloofd? Cameron is zelf immers pro-EU.

Het antwoord is de UK Independence Party. Ongeveer net zoals hier de VVD de hete adem van de PVV in de nek voelt, voelen de Conservatieven de hete adem van UKIP. In de aanloop naar de verkiezingen stapten enkele Conservatieve parlementsleden over naar deze partij van Nigel Farage. Ondertussen steeg UKIP in de peilingen. Met de belofte van het referendum wist Cameron de opmars van Farages partij te stoppen. Toch leek zelfs Cameron op 7 mei verrast dat hij die belofte daadwerkelijk zou moeten gaan inlossen. Geen enkele peiling had namelijk een absolute meerderheid voor zijn partij voorspeld.

Onderhandelingen
En dus wachtte Cameron moeizame onderhandelingen in Brussel. Niet veel andere lidstaten zaten daar namelijk op te wachten: de EU heeft wel wat anders aan zijn hoofd dan weer gezeur van de Britten over uitzonderingen op van alles en nog wat. De Griekse crisis moest immers worden opgelost evenals de grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog. En dat laatste komt voort uit zo'n geopolitieke wirwar dat een wat constructievere opstelling van het Verenigd Koninkrijk meer dan welkom zou zijn. Je hoorde sommige regeringsleiders afgelopen zomer dan ook bijna denken: Ach, hoepel dan eigenlijk ook maar op.

Camerons belangrijkste eis was: EU-immigranten krijgen pas na vier jaar werk dezelfde rechten als andere ingezetenen van het VK. Oftewel, dan pas kunnen ze aanspraak maken op uitkeringen, kinderbijslag en belastingvoordelen. Maar dit botst met het EU-basisprincipe van vrij verkeer van personen zonder discriminatie. Tekenend is dat de nieuwe eurosceptische Poolse regering fel tegenstander is. En dus probeerde Cameron het thuis nog met een wetsvoorstel dat ook Britten eerst vier jaar aan de slag moeten voor er aanspraak op hetzelfde kan worden gemaakt. Dan wordt er immers niet gediscrimineerd, maar dit voorstel haalde het niet.

Inmiddels probeert hij het met een aanpassing dat EU-immigranten die na zes maanden nog geen werk hebben, naar huis mogen worden gestuurd. Cameron hoopt in februari een deal met de rest van de EU te kunnen sluiten. Kansloos is dat voorstel niet, maar het is al zeker dat wat er wordt binnengehaald, wel heel ver af zal staan van waar de Britse premier tijdens de verkiezingscampagne mee de straat op ging.

Referendum
Het referendum moet volgens de officiële voorstellen uiterlijk eind 2017 worden gehouden, maar Cameron wil er zo snel mogelijk vanaf. Mogelijk wordt het al in de zomer of zelfs het voorjaar van 2016 gehouden. De premier vreest namelijk dat de vluchtelingencrisis in de loop van het jaar zal verergeren, en dit het aantal Leave-stemmers zal doen toenemen.

Cameron sluit niet uit zelf campagne voor een Brexit te voeren als de uitkomst van de onderhandelingen hem niet bevalt. Op dit moment is er discussie binnen de Britse regering over een controversieel voorstel om kabinetsleden naar eigen keuze campagne te laten voeren voor Stay of Leave. Cameron zou hier weinig voor voelen. Maar wat zal het stemadvies van de regering dan uiteindelijk worden?

Een belangrijke aanwijzing is het hardnekkige gerucht dat de flamboyante (of zo je wilt maffe) burgemeester van Londen, Boris Johnson, na het aflopen van zijn ambtstermijn in het voorjaar tot minister van Buitenlandse Zaken zal worden benoemd. Johnson heeft zich nooit expliciet voor een Brexit uitgesproken, en wordt gezien als ideale voorman van een door de regering gesteunde Stay-campagne. Johnson heeft al aangegeven dat hij ooit leider van de Conservatieve Partij en premier van Groot-Brittannië wil worden, dus voor Cameron kan het ook een mooie aanloop naar een machtsoverdracht vormen.

Nog een referendum
Het aantal potentiële Leave-stemmers in het VK heeft lang rond een derde geschommeld, maar onlangs is het een nek-aan-nekrace geworden. Veruit de meeste Leavers zijn Engels. Vooral in Schotland bestaat erg veel weerstand tegen het idee dat de Engelsen Schotland uit de EU zouden meetrekken. De Schotse eerste minister Nicola Sturgeon stuurt in het geval van een Leave-overwinning dan ook aan op een nieuw onafhankelijkheidsreferendum. Volgens de voormalig Conservatieve Britse premier John Major is er een zeer grote kans dat de uitkomst van zo'n nieuw Schots referendum het uiteenvallen van het Verenigd Koninkrijk betekent.

Ook in Noord-Ierland maakt men zich zorgen. In 1998 kwam er onder leiding van premier Tony Blair na ruim dertig jaar een einde aan de zogeheten Troubles tussen katholieke pro-Ierse Republikeinen en protestantse pro-Britse Loyalisten. Ondanks de machtsdeling tussen de twee groepen leeft men nog steeds op gespannen voet met elkaar, en ieder jaar zijn er rellen als Loyalisten van de zogeheten Orange Order door katholieke wijken willen marcheren. Volgens Blair is de broze vredesovereenkomt gestoeld op het gemeenschappelijke EU-lidmaatschap van Groot-Brittannië en Ierland, en is er weinig voor nodig om na een Brexit de vlam weer in de pan te doen slaan.

Nederland
Groot-Brittannië is voor Nederland een zeer belangrijke EU-bondgenoot. Het land vormt een buffer tussen de anders beklemmende invloed van Duitsland en Frankrijk. In 1973 was Nederland dan ook de voornaamste pleitbezorger van het Britse lidmaatschap.

Per 1 januari bekleedt Nederland voor een halfjaar het voorzitterschap van de Europese Unie, en dit zou met de Britse onderhandelingen en het referendum in het vooruitzicht, wel eens het belangrijkste voorzitterschap uit de Nederlandse EU-geschiedenis kunnen worden. Maar hoe de bal ook zal rollen, er komt een uiterst interessant jaar aan.