FOK!nu: grootste telescoop ooit

Vandaag in FOK!nu: het verhaal achter de grootste telescoop ooit, de E-ELT, die vijftien keer beter zal zijn dan de Hubble en in 2022 in werking gesteld zal worden.

Uitzicht van de E-ELTWat de E-ELT zal gaan zien. Alle foto's in dit artikel komen van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht.  

De European Extremely Large Telescope wordt net als enkele andere grote telescopen neergezet door de Europese Zuidelijke Sterrenwacht, een organisatie die in 1962 werd opgericht dankzij inspanningen van de legendarische Nederlandse astronoom Jan Oort.

Oort: grootse Nederlandse astronoom
Jan Oort (1900-1992) is een permanente ster aan het firmament van Nederlandse grootheden. Hij ontdekte de Galactische halo in 1924, berekende de afstand tot het centrum van de Melkweg (19.200 lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Boogschutter) in 1927, vond als eerste bewijzen voor het bestaan van donkere materie in 1932, berekende de totale massa van ons sterrenstelsel (100 miljard keer de zon) én suggereerde in 1950 dat kometen allemaal uit dezelfde regio van ons eigen zonnestelsel komen.

Dat bleek later te kloppen: een enorme wolk aan kometen ligt als een schil om het zonnestelsel heen en werd door zijn voorspelling van het bestaan ervan de Oortwolk genoemd.

Na Oorts overlijden in 1992 stelde de Nobelprijswinnaar Subrahmanyan Chandrasekhar: “De grote eik van de astronomie is geveld, en we zijn nergens zonder haar schaduw.” Dat veel mensen één van de grootste wetenschappers van de 20e Eeuw niet eens kennen en Oort nooit in Top 10-lijstjes van Grootste Nederlanders Ooit staat, is betreurenswaardig. Mensen als hij verdienen méér dan generaals, vorsten en politici, op elk stadsplein een standbeeld.


Openen van de koepel van de Very Large Telescope, 20 km verwijderd van de plek waar de E-ELT zal verrijzen. 

1962: de EZS
In 1962 stond Oort aan de wieg van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht. De vijf landen die vanaf het begin meedoen zijn Nederland, België, (West-)Duitsland, Frankrijk en Zweden. In chronologische volgorde volgden daarna Denemarken, Zwitserland, Italië, Portugal, het Verenigd Koninkrijk, Finland, Spanje, Tsjechië, Oostenrijk en als laatste in 2010 Brazilië.

Dat land betaalde in één klap 250 miljoen euro, waarmee het bedrag dat de E-ELT zal gaan kosten – 1,055 miljard euro – eindelijk bij elkaar geschraapt is. Omdat het telescopenpark van de EZS voornamelijk op bergen in de Zuid-Amerikaanse Andes gebouwd is en wordt, is de toetreding van Brazilië zeer nuttig voor de astronomen.


Bezoek aan de berg waarop de E-ELT gebouwd gaat worden.
 

OWL/E-ELT: 'Originally Was Larger' 
De E-ELT is een dubbele compromis. Het project begon in de jaren '90 onder de naam OWL, ofwel Overwhelmingly Large Telescope. Die zou 100 meter in doorsnee zijn, tot 8000 vierkante meter licht verzamelen en in één klap niet vijftien keer beter dan de Hubble zijn, maar 1500 (!) keer. Vanzelfsprekend was de afkorting OWL expres gekozen als verwijzing naar de vogel met fantastische ogen.

OWL-telescoopOorspronkelijk ontwerp van de OWL-telescoop

Al snel bleek echter dat behalve technische moeilijkheden, de kosten voor zo'n ding nooit opgehoest zouden kunnen worden door de EZS, dat een jaarlijks budget heeft van ongeveer 120 miljoen euro. Het OWL-design werd verkleind tot 42 meter doorsnee – dit als knipoog naar de Hitchhiker's Guide to the Galaxy van Douglas Adams.

Ook dat zou helaas te duur worden, dus werd de buitenste schil spiegels van 1,4 meter elk van het project afgeschaafd, hetgeen enorm in de kosten bleek te schelen. De overgebleven diameter, 39,3 meter, is alsnog vijftien keer beter dan de beste telescoop die nu bestaat. De afkorting OWL blijft naast E-ELT gebruikt worden, maar staat nu voor 'Originally Was Larger'.

FOK.nl beschreef gisteren al de specificaties van de E-ELT in dit artikel, maar je vindt ze hieronder nog even op een rijtje:

  • Kosten: 1,055 miljard euro
  • Locatie: bovenop de berg Cerro Armazones in Noord-Chili, 20 kilometer van de (EWS-)Very Large Telescope 
  • Begin bouw: april 2014
  • Oplevering/eerste beelden: naar planning in 2022
  • Diameter: 39,3 meter
  • Oppervlak: 978 vierkante meter 
  • Aantal segmenten: 800 delen van 1,4 meter in doorsnee, 50 mm dik, in honingraatstructuur aangebracht
  • Aantal spiegels: vijf in plaats van drie, dankzij zeer geavanceerde technologie
  • Gewicht telescoop + koepel: 2700 ton
  • Grootte: 86 meter breed, ofwel een half voetbalstadion
  • Scherpstellen: elk van de vijf spiegels kan 1000 keer per seconde van vorm veranderen voor optimale scherpte

De berg waarop de E-ELT gebouwd gaat worden

De berg waarop de E-ELT gebouwd gaat worden

De E-ELT...

  • Verzamelt 15 keer meer licht dan grootste telescoop nu
  • Schiet 15 keer scherpere beelden dan de Hubble-ruimtetelescoop
  • Zal aarde-achtige exoplaneten analyseren en fotograferen
  • Zal Jupiter-achtige exoplaneten in zeer groot detail analyseren 
  • Zal middels spectrale analyse van licht tekens van leven op exoplaneten kunnen detecteren
  • Zal verder kijken dan ooit, dus ook dichterbij geboorte heelal dan ooit
  • Zal de acceleratie van het universum uiterst nauwkeurig gaan meten


Promotiefilmpje over de E-ELT uit 2009.