FOK!toen: De Vierde Man (1983)

Het is vandaag alweer 31 jaar geleden dat de film De Vierde Man voor het eerst in de Nederlandse bioscopen te zien was. De film, gebaseerd op het gelijknamige boek van Gerard Reve, zou eveneens de laatste film zijn die regisseur Paul Verhoeven in Nederland zou maken voor zijn vertrek naar Hollywood. In FOK!toen vandaag aandacht voor deze psychologische thriller, die vooral in Amerika verrassend succesvol zou zijn voor een Nederlandse rolprent.

De Vierde Man

Gerard Reve
In 1981 had Gerard Reve het verhaal De Vierde Man geschreven. Het zou worden uitgebracht als boekenweekgeschenk maar het controversiële verhaal werd door de uitgeverij afgewezen vanwege het expliciet biseksuele karakter. Verhoeven, een regisseur die altijd wel te porren was voor het verfilmen van een controversieel verhaal, had uiteraard wel interesse om een film van het boek van Reve te maken.

Het boek van Reve
Het boek van Reve

De Vierde Man was gebaseerd op een korte relatie die de schrijver twintig jaar eerder had gehad met een weduwe en werd zodoende door Reve omschreven als een 'historisch drama'. In het verhaal heeft Gerard (Jeroen Krabbé), de ietwat verlopen schrijver, een lezing gegeven in Vlissingen als hij de laatste trein naar Amsterdam mist. Bij de lezing was de schrijver de rijke weduwe Christine Halsslag (Renee Soutendijk) tegengekomen bij wie hij diezelfde avond nog mag blijven slapen. Dan ontdekt Gerard dat de vrouw een knappe vriend heeft en is op slag verliefd. Gerard heeft ook last van steeds heftiger wordende hallucinaties waarin hij wordt gewaarschuwd voor Christine. Dan komt hij tot ontdekking dat de vorige echtgenoten van Christine op nogal mysterieuze wijze om het leven kwamen. Wordt hij de vierde man?

De Vierde Man 1
Thom Hoffman

Paul Verhoeven
Verhoeven had in de zeventiger jaren naam gemaakt als filmregisseur met succesvolle films zoals Turks Fruit (1973), Keetje Tippel (1975) en Soldaat van Oranje (1977). Nadat Verhoeven in 1980 op zijn film Spetters nogal wat kritiek te verduren had gehad van de pers wilde hij met zijn volgende film aantonen dat hij ook in staat was om een serieuze film te maken.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 2 juli 1982
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 2 juli 1982

Voor het scenario van De Vierde Man mocht verhoevens vaste scriptschrijver Gerard Soeteman aantreden. Verhoeven moest echter wel op zoek naar een nieuwe producer. Joop van de Ende, die eerder nog Spetters had geproduceerd, wou geen films meer maken met Jeroen Krabbé en Verhoeven verdomde het om een andere hoofdrolspeler te gaan zoeken.


Een interview met Verhoeven uit 1983

Uiteindelijk kwamen Verhoeven en Soeteman uit bij Rob Houwer, een producent bij wie ze vier jaar eerder met een knallende ruzie waren vertrokken. De ruzie werd bijgelegd en Houwer regelde een budget van 1,4 miljoen gulden voor De Vierde Man.

De Vierde Man 2

Tijdens de opnames van De Vierde Man ontstonden er weer onoverkomelijke spanningen tussen de eigenwijze filmmaker Verhoeven en geldschieter Houwer. De mannen zouden na deze film dan ook nimmer meer samenwerken. De opnames voor De Vierde Man begonnen in juni 1982 en werden gemaakt op lokatie in Vlissingen en Amersfoort. Ook achter de camera troffen we bij de opnames van de 'occulte erotische thriller met christelijke symboliek' weer een oude bekende aan: Jan de Bont. Het was ook vooral het fraaie camerawerk van De Bont dat werd geprezen bij het verschijnen van deze occulte thriller.

Uit de Leeuwarder Courant van 24 maart 1983
Uit de Leeuwarder Courant van 24 maart 1983

De inspiratiebronnen van Verhoeven
Voor de regie van De Vierde Man liet Paul Verhoeven zich inspireren door films van Hitchcock (de suspense), Luis Bunuel (het surrealisme) en Ingmar Bergman (de psychologische en religieuze elementen in de dromen van de schrijver). Vooral in de droomscènes kon de filmmaker op expliciete wijze zijn fantasie de vrije loop laten gaan. Dit leverde voor Nederlandse begrippen een aantal voor die tijd ongekend gruwelijke scènes op.

Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 2 juli 1982 HEADER
Uit het Nieuwsblad van het Noorden van 2 juli 1982

De ontvangst van De Vierde Man
In Nederland wist de film in 1983 274.699 kijkers te trekken, een nogal tegenvallend aantal vergeleken met de miljoenen die naar de voorgaande films gingen. In Amerika was The Fourth Man, zoals de film daar heette, ontzettend succesvol.Vooral de Amerikaanse pers is laaiend enthousiast, zoals je hieronder kunt zien.

Uit de Milwaukee Journal van 7 december 1984
Uit de Milwaukee Journal van 7 december 1984
Uit de Boca Raton News van 27 februari 1985
Uit de Boca Raton News van 27 februari 1985
Uit de Miami News van 17 mei 1985
Uit de Miami News van 17 mei 1985
Uit de The Evening Independent van 14 juni 1985
Uit de The Evening Independent van 14 juni 1985

Ook heeft de film op de toonaangevende website Rotten Tomatoes een 'fresh rating' van 100% en is daarmee de meest succesvolle speelfilm van Nederlandse bodem. Tot de dag van vandaag wordt de film van Verhoeven nog steeds door Amerikaanse fans van de eigenzinnige cineast als een cultklassieker gezien.

De Vierde Man op dvd
De Vierde Man op dvd

De verschillende uitgaves van De Vierde Man
De Vierde Man zou in 1983 in Nederland op VHS worden uitgebracht. In Amerika verscheen de film een jaar later op zowel op VHS als Betamax videoband. In 1988 verschijnt de film in Nederland ook op videodisk.

In 2001 wordt De Vierde Man in Amerika uitgebracht op dvd in de Paul Verhoeven collection, samen met de films Turks Fruit, Keetje Tippel, Wat Zien Ik? en Soldaat van Oranje.