FOK!toen: Bonfire of the Vanities
Op 7 februari 1497 vond in de Noord-Italiaanse stad Florence het beruchtste Vreugdevuur van de IJdelheden ooit plaats. Hoewel er maar weinig details over bekend zijn, wordt de gebeurtenis tot op vandaag de dag gebruikt in allerlei media van Hollywoodfilms tot HBO-series en Ubisoft-games tot literatuur. Daarom kennen de meesten de gebeurtenis onder de Engelse naam: Bonfire of the Vanities.
Standbeeld van Savonarola in zijn geboorteplaats Ferrara. Copyright Wiki-user Daderot.
Voor we op de man die het vuur aanwakkerde -Girolamo Savonarola- en het vreugdevuur zelf in kunnen gaan, eerst een korte omschrijving van het tijdsbeeld waarin dit plaatsvond: de scharnierdecennia vol geestelijke corruptie en drang tot hervorming die uiteindelijk tot de Reformatie zouden leiden.
De Kerk: corrupte totaaldictatuur
Rond 1500 was het Vaticaan in 1200 jaar tijd uitgegroeid tot het grootste machtsorgaan van Europa. Edelen en koningen konden doen wat ze wilden, behalve tegen de Kerk ingaan: boven welke koning ook had de paus altijd het laatste woord, zijnde de officiële afgezant van God. In plaats van een instituut dat de vreedzame leer van Jezus ten uitvoer brengt en predikt, was de Katholieke Kerk meer een dictatuur of gekozen monarchie geworden.
In de 14e en 15e Eeuw probeerden diverse groeperingen en personen als Jan Hus en John Wycliffe de Kerk te hervormen of te verlaten met nieuwe, gezuiverde bewegingen. Men wilde af van de corruptie en terug naar een vrome, pure interpretatie van de Bijbel. Daartoe werden ook vertaalpogingen ondernomen, gezien de meeste burgers geen Latijn verstonden en de pastor hen daarom alles wijs kon maken.
Die initiatieven werden al eeuwenlang de kop in gedrukt en vervolgd tot de allerlaatste belijder doodgemarteld was of samen met zijn vertalingen op de brandstapel was gegooid.
Borgiapaus Alexander VI
Borgia's én De' Medici's tegen Savonarola
Tegelijkertijd nam de macht van Rome alleen maar toe en zwiepte de Renaissance ladingen nieuwe kunst vol (niet erg functioneel) naakt en andere goddeloze zaken over Europa heen. Vanaf 1492 was de eerste Borgia-paus aan de macht en die naam alleen al impliceert een half millennium later nog steeds corruptie, meedogenloosheid en goddeloosheid.
Het Banket van de Kastanjes is daar het beruchtste voorbeeld van, maar de Florentijnse priester Girolamo Savonarola had veel meer beef met de Kerk (en stierf drie jaar vóór dat Banket plaatsvond). Hij was tegen de modernistische Renaissance, tegen de vanuit de Florentijnse De' Medici-overheid gesubsidieerde goddeloze kunst, tegen de verkoop van aflaten, tegen celibaatschending, Vaticaanse alomtegenwoordige corruptie en ga zo maar door.
“Liever dood dan kardinaal”
Dat maakte hem geen geliefd man in de machtskringen van destijds en al gauw maakte hij vijanden van dé twee belangrijkste families in Italië. Hij werd door Paus Alexander VI het kardinaalschap aangeboden onder het motto 'if you can't beat them, join them', maar sloeg dat resoluut af: “De rode kardinaalshoed? Ik verkies liever een hoed van bloed!”
Die hoed kreeg hij twee jaar later in 1498, toen hij en zijn volgelingen op hetzelfde plein waar het Bonfire of the Vanities een jaar eerder plaatsvond op de brandstapel werden geëxecuteerd.
Giacomo Savonarola
Verbrand alles wat goddeloos is
Een significant onderdeel van Savonarola's boeteprediking over het lot van de goddeloze wereld anno de jaren 1490, was het herhaaldelijk verzamelen en in de fik steken van alles wat goddeloos was. Zo zou zelfs Botticelli enkele schilderijen hebben verbrand bij zo'n Florentijns Vreugdevuur van IJdelheden in 1492.
Toen de stad Florence zich in 1494 moest overgeven aan koning Karel VIII van Frankrijk, joegen de burgers de De' Medici-familie de stad uit. Ze vestigden zich tijdelijk in Venetië en in dit machtsvacuüm sprong Savonarola gretig. Enkele jaren lang was hij feitelijk alleenheerser in de stad en voerde hij een uniek, uiterst geestelijk maar tegelijk ook democratisch machtssysteem in.
Savonarola, Erasmus, Machiavelli, More, Luther...
Het Vaticaan probeerde hem eerst goedschiks, later kwaadschiks te bestrijden en slaagde daar uiteindelijk in. Daarmee kon ook Savonarola niet voorkomen dat de welig tierende losbandigheid en corruptie verergerde tot op het punt dat wéér een geërgerde priester, dit keer in Duitsland, in 1517 zijn 95 stellingnames tegen de Kerk op de deur van de lokale kerk spijkerde:
Maarten Luther
De losbandige periode direct voor 1517 leidde ook tot het schrijven van enkele der bekendste werken aller tijden, waaronder Erasmus' Lof der Zotheid (1511), Niccolò Machiavelli's De Prins (1513), Thomas More's Utopia (1516) en (flink later, maar zeer anti-Vaticaans) Christopher Marlowe's Dokter Faustus (1604).
Met Luther begon de Reformatie in 1517 dan wel écht, maar mede door priesters als Savonarola (en wangedrag van de Borgia-Kerktop) zat dat er al een kwart eeuw (of, feitelijk, al eeuwenlang) aan te komen. Calvijn (jaren 1520), Zwingli, een stel anderen én een verwoestende burgeroorlog die ook tot onze eigen onafhankelijkheid leidde volgden. De al snel gewapende strijd tussen Gereformeerden/Hervormden en Katholieken zou pas in de tweede helft van de 17e Eeuw staken.
Hoogtepunt van Savonarola: 7-2-1497
Vandaag in 1497 vond op het regeringsplein van het Florence van toen, de Piazza della Signoria, het beruchtste en grootste Vreugdevuur plaats. Boeken, schilderijen, meubilair, artefacten en werkelijk alles wat goddeloos gevonden werd, werd in het vuur gegooid en door de vlammen verteerd.
De vreugdevuren vielen meestal in de carnavalstijd en ook dit was dat het geval: die dag werd Mardi Gras gevierd, ofwel de Vette Dinsdag vóór aswoensdag. In de zomer brak de pest uit in Florence, maar werden kinderen nauwelijks ziek. Opnieuw ging Savonarola tegen de zonde van leer en riep hij in boetepreken dat de toekomst bij de (nog onbesmette) kinderen lag.
De executie van Savonarola in 1498
Savonarola gevangen, gemarteld en geëxecuteerd
Rome was het ondertussen zat en liet Savonarola en zijn gevolg gevangennemen. Ze werden op de strekbank gemarteld en daarmee tot bekentenissen gedwongen: ze zouden de pauselijke autoriteit aangetast hebben, ketters zijn, een kerkschisma veroorzaken en prediken over ontoelaatbare zaken. Het enige niet tot breken toe gestrekte lichaamsdeel van Savonarola was zijn rechterarm, zodat hij onder de zeven aanklachten zijn handtekening kon zetten.
In gevangenschap schreef hij zijn bekendste werken en probeerde men hem eerst aan het Vaticaan uit te leveren, maar werd uiteindelijk besloten hem op exact hetzelfde plein waar hij zijn Vreugdevuur had gehouden te executeren. Het vonnis werd op de dag voor Hemelvaart, op woensdag 23 mei 1498, voltrokken en luidde ophanging en dood door vuur. Veel belangrijke Italianen waren daarbij.
Ook Niccolo Machiavelli was getuige en schreef er later over.
19 jaar later barstte het alsnog los
Zoals al gezegd heeft het uiteindelijk niet geholpen: Beeldenstormen en geloofsoorlogen volgden in de 150 jaar daarna en de Katholieke Kerk verloor permanent controle over heel noordelijk Europa. De oorlogen waren bitter en ongelooflijk gewelddadig. Zo werden grote delen van Duitsland verwoest in de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) en verloor het land 25 tot 40 procent van haar inwoners aan geweld, honger en ziekte.
In 1558 gaf de toenmalige paus al aan dat Savonarola in zijn ogen geen ketter was en in 2007 nog werd een onderzoek ingesteld om hem alsnog zalig te verklaren – helaas too little, too late voor priester Savonarola zelf. Toch wakkerde hij met zijn daden een Europawijde revolutie aan, waardoor ook Nederland zich onder het juk van Rome uit worstelde.
Een gedenksteen op de plek van Savonarola's executie. Copyright Wiki-user Greg O'Beirne.
Hier vind je alle eerdere FOK!toen-stukken terug.
