FOK!toen: 20 wraakdoden in A'foort
Precies drie maanden voor de bevrijding, op 5 februari 1945, executeerden de Duitsers achter station Amersfoort achttien kampgevangenen en twee willekeurige voorbijgangers. De lijken werden op een stapel in een voortuin gegooid en lagen daar ruim een dag als waarschuwing. Een gedenksteen in de gevel van een aan het station gelegen huis herinnert tot op de dag van vandaag aan de gebeurtenissen van toen. Waarom dit brute nazigeweld het doorgaans zo slaperige provinciestadje ten deel viel? Dat lees je vandaag in FOK!toen.
Uitzicht vanaf Barchman Wuytierslaan 40-42, waar op 5-2-'45 20 mannen werden geëxecuteerd. Klik op de foto's voor grotere exemplaren.
Spoor Amersfoort-Duitsland: levensader der bezetter
Al halverwege de oorlog waren de Duitse en Oostenrijkse olievelden leeg. Het Duitse doorstoten naar de Kaukasus om het olierijke gebied ten noordwesten van Iran te veroveren was al in 1942 bij Stalingrad blijven steken. Daardoor was benzine zeer schaars geworden en verliep nagenoeg al het vervoer van goederen en personen via het spoor.
Nederland was al voor de helft bevrijd en de spoorlijn vanuit Amersfoort was de belangrijkste verkeersader van en naar Duitsland geworden. Mede daardoor werd het station(sgebied) zwaar bewaakt. En niet zonder reden: het lokale gewapende verzet zag in dat één succesvolle aanslag het hele spoorverkeer naar het oosten zou kunnen ontregelen. Dus werd er een bomaanslag beraamd.
Westelijke deel van station Amersfoort, waar het seinhuis links van het spoor stond. Een nieuw hypermodern seinhuis ligt aan het eind van de parkeerplaats. Achter de bomenrij ligt de Barchman Wuytierslaan.
3 februari: de aanslag op het seinhuis
Destijds werden de wissels elektrisch bestuurd vanuit een seinhuis vlak achter het station. In het holst van de nacht van 2 op 3 februari verlieten twee verzetslieden hun schuilplaats in een huis aan de Barchman Wuytierslaan met een flinke lading explosieven. Ze liepen de straat over, klommen over het talud naar beneden, sprongen een sloot over, plaatsten gauw de bom bij het seinhuis en maakten zich weer uit de voeten.
De bom ging echter niet af. Verontrust snelden de twee terug naar het seinhuis, ditmaal met een stengun bewapend, om de ontsteking te controleren en deze uiteindelijk met een lont te vervangen. Na dertig seconden volgde toen alsnog de explosie. De aanslag was een groot succes: het seinhuis was vernietigd, een onbekend aantal Duitsers werd opgeblazen en het duurde tot ver na de bevrijding voor het spoorvervoer weer goed op gang kwam. Tot die tijd moesten de wissels handmatig worden omgezet.
Bij het wegvluchten van de tweede ontstekingspoging kwamen de verzetslieden drie Duitse soldaten van de Feldgendarmerie tegen, die hen direct aanhielden. Daarop schoten de KP'ers de stengun op de Duitsers leeg. Twee soldaten kwamen ter plekke om het leven, de derde overleed later aan zijn verwondingen.
Uitzicht vanaf Barchman Wuytierslaan 40-42 richting station
5 februari: wraakmoord op 'saboteurs en terroristen'
Het hoeft haast niet gezegd te worden, maar de Duitsers waren not amused. Woedend en op wraak belust werden achttien gevangenen uit Kamp Amersfoort gehaald. Dat waren vooral jongelui die recentelijk waren opgepakt voor (niet gewelddadige) verzetsacties. In de ochtend van 5 februari stopten twee auto’s –één vol Duitsers en één vrachtauto vol gevangenen- bij de plaats des onheils, te weten de twee-onder-één-kap-woningen op de Barchman Wuytierslaan 40-42.
Twee toevallig voorbijkomende burgers werden gedwongen zich aan het gezelschap toe te voegen. Vrijwel direct daarna werden de mannen in het wilde weg neergemaaid, zonder ze überhaupt te laten knielen of zich in een rij op te laten stellen. Verschillenden vloekten hard, anderen schreeuwden het uit en weer anderen probeerden weg te rennen, waarbij ze door de Duitsers werden ingehaald en van dichtbij alsnog werden doodgeschoten.
De lijken werden in de voortuin neergelegd en lagen daar de hele dag en nacht. Ter afschrikking en waarschuwing had de bezetter er borden bij geplaatst met daarop de tekst ‘saboteurs en terroristen.’
Ooggetuigen: vooral voorbijfietsen
Martina van den Dool, een ver familielid van de die dag geëxecuteerde Dirk Floris van den Dool, deed uitgebreid onderzoek naar de gebeurtenis (en gedenksteen) en tekent op:
“In de namiddag van 5 februari 1945 fietste mijn nog jonge tante Marie van den Dool met haar kleine zusje Greet uit Haarlem over de Barchman Wuytierslaan in Amersfoort, op weg naar Ermelo. Ineens passeerden ze een tuin waar lichamen bij elkaar lagen en Marie realiseerde zich dat hier een executie had plaatsgevonden. Het zou riskant zijn geweest om te stoppen en daarom fietste ze stevig door, ook om haar zusje niet te laten schrikken.”
“Precies 50 jaar later, toen Marie inmiddels al jaren in Australië woonde, vertelde haar broer Wim dat hij een levensverhaal had gelezen van een verre verwant, die ook naar Australië was geëmigreerd. Deze Nicolas F. Vandendool had zijn vader in ’45 verloren door een vergeldingsactie in de buurt van het station in Amersfoort. Meteen werd duidelijk dat die Dirk van den Dool één van de slachtoffers was die Marie en Greet hebben zien liggen tijdens hun fietstocht.”
Barchman Wuytierslaan 40-42, met gedenksteen
Netjes begraven in plaats van massagraf
Lokale NSB'ers en personeel van de begraafplaats Rusthof haalden de lichamen op 6 februari weg. De bedoeling was om ze in een massagraf te gooien, maar daar stak het personeel van Rusthof een stokje voor. Op een onbewaakt moment groeven ze in allerijl twintig graven, waarna de slachtoffers netjes apart werden begraven.
Kledingstukken werden genummerd om de identificatie na de oorlog mogelijk te maken. Later zijn er inderdaad een heel aantal slachtoffers geïdentificeerd en elders herbegraven.
Google Streetview van executieplek. (Kan worden gefullscreend.) Links richting station/binnenstad, rechts richting dierentuin/Soest.
Behoefte aan monumenten door 'nationale schizofrenie'
Van den Dool: “Direct na de oorlog was men zelfs al aan de voorbereidingen [op een monument] begonnen. De publieke verwerking van de psychische schade was destijds groot: men wilde opruimen en vergeten uit naam van modernisering en economisch herstel. Er trad een zekere collectieve verdringing op, waarbij feiten en ervaringen bij voorkeur een plaats kregen in de vorm van bijvoorbeeld monumenten. Door politici, wetenschappers en beeldend kunstenaars werd een beeld ontwikkeld dat strookte met het ideaal van een nieuw en modern Nederland. Het verzet stond centraal en heldendom was belangrijker dan slachtofferschap, wat ook zo werd gecultiveerd.
“[Geschiedkundigen] spreken zelfs over ‘nationale schizofrenie’, die nog jarenlang heeft doorgewerkt in de samenleving. Dit verklaart ook de enorme hoeveelheid voorstellen voor gedenktekens, vrij snel na de bevrijding in 1945. Er was behoefte aan monumenten waar dankbaarheid, eerbied en rouw mee kon worden uitgedrukt.”
“Zij vielen ten offer aan de wraak”
Ook in Amersfoort was de behoefte aan verwerking, afsluiting en herinnering erg groot. Door schoolkinderen werd meer dan 2500 gulden bijeengebracht – ze namen allemaal een dubbeltje en een kwartje mee. Op 4 mei 1946, de tweede Dodenherdenking, vond de onthulling van de gedenksteen in de gevel van Barchman Wuytierslaan 40-42 plaats. Daarbij waren veel oud-verzetsleden en nabestaanden aanwezig.
Op de steen staat een lijst met twintig namen. Kamp Amersfoort heeft een iets completere lijst, met van de meesten de voornamen, geboortedata en beroepen vermeld. Daarmee worden de namen wat minder anoniem:
HIER WERDEN OP 5-2-’45 DOODGESCHOTEN
Pieter van den Aakster (21-09-1897)
Jacob Bekooij (01-09-1904)
August Richard Best (29-06-1924)
A. Beukman (geen geb.dat. vermeld)
Lambertus Courbois (09-04-1921, tuinier)
Joannes Gerardus Alphonsus Maria Dirks (22-12-1903, onderwijzer)
Dirk Floris van den Dool (18-07-1903, tuinder)
Joannes Gera Simon Roelof van Duin (04-04-1919, handwagenverhuurder)
Johannes Franciscus van Gool (15-08-1916, broodbezorger)
E. van Heulen (geen geb.dat. vermeld)
Johennes van Kempen (24-09-1924, kapper)
Lodewijk Knol (21-12-1922, student)
Antonius Waltherus Kok (28-08-1906, metaalbewerker)
Antonius Cornelis Valk (22-09-1918, autolasser)
Arie Teunis Visser (01-06-1920, inkoper)
Johannes Teunis Visser (01-11-1889, chef-inkoper)
Hendrik Jan van der Wiel (22-03-1909, leraar)
Johannes Wijfjes (21-04-1917, schilder)
Wouter van Wijk (16-04-1913)
Laurens Wijma (19-03-1919, waterbouwkundige)
ZIJ VIELEN TEN OFFER AAN DE WRAAK
ZIJ OFFERDEN ZICH VOOR DE VRIJHEID
De straat over en je bent er: pal naast station Amersfoort
Wie vanuit het westen de trein neemt richting of langs station Amersfoort, doet er kortom goed aan eens naar de huizenrij rechts te kijken. Daar waar zich ogenschijnlijk slechts stille huizen, een verlaten talud, wat groen en een parkeerplaats bevinden, bevindt zich ook een van de gitzwartste bladzijden uit de geschiedenis van de stad.
De foto's nam ik afgelopen maandag zelf. Die dag kwam ook een column online over het nut van gewapend verzet laat in de oorlog tegen een beestachtige bezetter. De rest van de informatie, veel quotes en een aantal foto's van toen is te vinden op de site van Nationaal Monument Kamp Amersfoort en in het relaas van familielid van één van de slachtoffers Marina van den Dool.
Hier vind je alle eerdere FOK!toen-stukken terug.
