FOK!toen: Nederland krijgt een tweede publieke zender

Vandaag blikken we in FOK!toen terug op de geschiedenis van de Nederlandse publieke zenders. Het is nu niet meer voor te stellen, maar ooit was er een tijd dat er maar één televisiezender in Nederland te ontvangen was. Sinds 2 oktober 1951 had de Nederlandse bevolking kunnen genieten van de uitzendingen van de Nederlandse Televisie Stichting (NTS) op de enige televisiezender die ons land rijk was. De NTS was een organisatie die bestond uit de Algemene Vereniging Radio Omroep (AVRO), de Katholieke Radio omroep (KRO), de Vereniging Arbeiders Radio Amateurs (VARA) en Nederlandse Christelijke Radio Vereniging (NCRV); de vier grote omroepverenigingen die we op dat moment in Nederland hadden. Later zou ook de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep (VPRO) zich daar bij aansluiten. Na dertien jaar uitzendingen op Nederland 1 werd het aanbod in de ether op donderdag 1 oktober 1964 uitgebreid met een tweede nationale zender luisterende naar de naam Nederland 2.

De vroege jaren

Voor de allereerste (zwart/wit) televisie-uitzendingen in Nederland moeten we terug naar de dertiger jaren van de vorige eeuw. Het was de Nederlandse pionier Erik de Vries die in het Natuurkundig Laboratorium van Philips de allereerste televisiezenders ging bouwen. Van 16 tot 29 mei 1929 vond in het Kurhaus in Scheveningen de Derde Radio Salon plaats, waar de Duitse natuurkundige August Karolus namens Telefunken een demonstratie gaf van het nieuwe fenomeen televisie. In 1924 had de Duitser al een zogenaamde Telefunken-Karolus-beeldtelegraaf bedacht; een apparaat waarmee via de ether afbeeldingen konden worden verzonden. Op een matglazen scherm van 30 bij 30 centimeter konden maar liefst 20 personen tegelijk naar de bewegende beelden kijken.

Nadat vanaf begin 1930 proefuitzendingen waren gemaakt vanuit het Amsterdamse Carltonhotel, werd er in 1935 voor de eerste keer een experimentele uitzending gemaakt met Ceesje Speenhoff, de dochter van de beroemde Nederlandse dichter J.H. Speenhoff, als presentatrice. In 1937 begon Philips met het bouwen van twee techniekwagens en twee zenderwagens (ook wel reportagewagens genoemd), waarmee televisiedemonstraties door heel Europa werden gegeven. In de reportagewagen stonden onder meer een filmscanner en een verrijdbare tv-camera. In 1939 werd één van de wagens vernietigd bij de aanvang van de Tweede Wereldoorlog. De reportagewagen stond op dat moment in Warschau en het personeel kon maar ternauwernood ontsnappen aan de binnentrekkende Duitsers. De andere reportagewagen stond op datzelfde moment in Zagreb in het toenmalige Joegoslavië en kon alleen via een enorme omweg via de Middellandse Zee terugkomen in Eindhoven. De overgebleven wagens werden geparkeerd op de binnenplaats van Philips in Eindhoven, waar ze in 1942 bij een bombardement door de RAF op Eindhoven werden vernietigd.

Na de Tweede Wereldoorlog duurde het even voordat men weer interesse begon te krijgen voor het fenomeen televisie. Nederland had het druk met de wederopbouw en minister-president Willem Drees gaf het volk te weten dat men beter nog even geen luxe-aankopen kon doen, zoals een televisietoestel. Vanaf 1948 kreeg Philips toestemming om een eigen zender te beginnen en zo ging Erik de Vries verder met experimentele televisie-uitzendingen. Tot 1951 waren er zo'n 264 experimentele uitzendingen die op een paar honderd televisietoestellen in Eindhoven te ontvangen waren. Deze dure apparaten stonden bij medewerkers van Philips, die via de ether naar de presentatie van Fred Knol konden kijken. Knol werkte op de publiciteitsafdeling van Philips, presenteerde voor Radio Herrijzend Nederland en rolde zo in het televisievak. Op 18 maart 1948 opende secretaresse Bep Schaefer de allereerste uitzending met de woorden: "Goedenavond dames en heren. Hier is Philips Experimentele Televisie".

De eerste uitzendingen op Nederland 1

Op 2 oktober 1951 was vanuit studio Irene in Bussum de allereerste nationaal uitgezonden (zwart-wit) televisie-uitzending, waarbij de gelukkigen met een televisietoestel konden kijken naar het tv-spel De Toverspiegel, een benaming die in die tijd ook wel aan de kijkbuis werd gegeven. De officiële opening van de zender werd om 20.00 uur verricht door Zijne Eminentie Mr. J.M.L.Th. Cals, de toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en NTS-voorzitter prof. J. B. Kors (KRO). De beelden werden vanuit Bussum naar een zendmast in Lopik verzonden die deze vervolgens weer doorzond naar de 500 televisietoestellen die in Nederland te vinden waren. Als gevolg van de Wet op het Kijkgeld moest iedereen die in Nederland een televisie bezat vanaf 1 januari 1956 maar liefst 30 gulden per jaar betalen. Vier dagen later konden de televisiebezitters voor het eerst kijken naar een journaaluitzending van de NTS, waarin reportages te zien waren over onder meer de nieuwe Nederlandse schaakkampioen Max Euwe, brandende kerstbomen in Amsterdam en het Stierenrennen in Pamplona.

Vanaf april 1959 begonnen de AVRO, KRO, NCRV, VARA en VPRO met de wekelijkse uitzending op de zondagavond van het programma Sport in Beeld. Het sportprogramma werd gepresenteerd door de Nederlands journalist Jan Cottaar die eerder al naam had gemaakt als wielerverslaggever bij de Tour de France, vanaf het einde van de veertiger jaren. Sport in Beeld zou vanaf 1966 tot 1969 verder gaan onder de noemer NTS Sport en heette daarna Studio Sport. Het waren nog fijne tijden voor de kijker, aangezien men in het Televisiebesluit van 1956 had besloten dat het niet toegestaan was om reclame uit te zenden op de televisie. De televisie werd in die tijd vooral gezien als een medium voor informatieverspreiding en nieuwsvoorziening. Tot die tijd was men voor het bekijken van nieuwsuitzendingen afhankelijk geweest van de beroemde Polygoon journaals in de Nederlandse bioscopen, die met de invoering van televisie in Nederland een duidelijke terugval zagen in het aantal bioscoopbezoekers.

Nederland 2

Nadat Nederland in augustus 1964 al had kunnen kennismaken met de tv-piraat TV-Noordzee, die uitzendingen deed vanaf het REM-eiland (zo'n negen kilometer voor de Nederlandse kust), werd op donderdag 1 oktober 1964 om 20.00 uur de nieuwe televisiezender Nederland 2 officieel geopend door Emile Schütenhelm, de toenmalige voorzitter van de NTS. Al in maart 1964 was men begonnen met proefuitzendingen op de nieuwe zender, die pas vanaf 1970 in heel Nederland te ontvangen zou zijn. Van 1964 tot 1976 was Nederland 2 vooral een zender waarop de A-omroepen, met een vaste uitzendavond op Nederland 1, een wisselavond aangewezen kregen. De vaste uitzenddagen van de omroepen werden elk jaar op 1 oktober gewisseld, met uitzondering van de VPRO die steevast op de zondagavond bleef uitzenden. Met dit systeem kreeg elke omroep de kans om een jaar lang op een vaste weekdag uit te zenden, waardoor men na zes jaar een jaar lang op elke dag had uitgezonden. Hierdoor ontstonden ook programma's zoals Sonja Barend's Sonja op Maandag, Sonja op Dinsdag, Sonja op Woensdag enzovoorts. De Evangelische Omroep (EO) weigerde om op zondag uit te zenden vanwege hun geloofsovertuiging.

Op 2 januari 1967 mocht het Nederlandse volk kennismaken met de allereerste uitzending van de Stichting Ether Reclame oftewel STER. Het allereerste STER-reclamespotje was gemaakt voor de Nederlandse Dagbladpers en opende met de woorden: "Zeven seconden geleden begon de reclame in de televisie. U wist het uit uw krant." Oorspronkelijk wilde de STER in die tijd al zwevende reclameblokken, maar de omroep kreeg alleen toestemming om een blokje voor en na het nieuws uit te zenden. Op 21 september 1967 werd de kleurentelevisie in Nederland geïntroduceerd.

Pas op: blote tieten! (NSFW)

Een maand later ontstond er opschudding toen er voor het eerst naakt op de Nederlandse televisie te aanschouwen was. In het programma Hoepla van Willem de Ridder, Hans Verhagen, Wim T. Schippers en Wim van der Linden, was het 21-jarige model Phil Bloom te gast. In de eerste uitzending van het programma had het model zich nog verborgen gehouden achter een bosje plastic bloemen, maar in de tweede aflevering zat het model een krant te lezen en liet opeens zomaar haar tieten zien. Het was een groot schandaal, er werden kamervragen gesteld en maar liefst 100 mensen zegden hun lidmaatschap van de VPRO op. Het is echter nooit bekendgemaakt hoeveel nieuwe leden de tetten van Bloom opleverden, maar we vermoeden dat dat er meer waren dan de 100 preutse types die geschokt waren door al die 'keiharde porno' op de buis.

De Nederlandse Omroep Stichting

Vanaf mei 1969 gaan de Nederlandse Radio Unie en de Nederlandse Televisie Stichting verder onder de gezamelijke naam Nederlandse Omroep Stichting (NOS). De NOS was opgericht om uitzendingen te maken die een maatschappelijk doel dienden. De kleurentelevisie werd gedurende de zeventiger jaren steeds betaalbaarder voor de Nederlandse bevolking en men begon ook steeds meer uitzendingen in kleur te vertonen. In 1977 berekende het CBS dat zo'n 52% van de Nederlandse huishoudens in het bezit was van een kleurentoestel. Daar er dus nog veel mensen waren die in zwart-wit keken, gaven verslaggevers van sportprogramma's tot het begin van de tachtiger jaren nog steeds aan welke club in een licht shirt en welke club in een donker shirt speelde.

Het Nederlandse zuilenbestel bij de omroepen kreeg een opdonder toen de nieuwe Televisie & Radio Omroep Stichting (TROS) van zich liet horen. De omroep, die ontstaan was uit de Reclame Exploitatie Maatschappij (REM), was enorm populair vanwege het feit dat zij als eersten Amerikaanse tv-series gingen uitzenden. Om de uitzendingen vanaf het REM-eiland te kunnen stopzetten was er in 1964 zelfs een speciale noodwet aangenomen. Naast populaire series zond de omroep ook luchtige programma's uit en werd daarin al snel gevolgd door de omroepen uit het oude bestel. Dat verschijnsel zou zelfs de term vertrossing krijgen. Vanaf september 1975 werd het zenderaanbod nogmaals uitgebreid, ditmaal met de Veronica Omroep Organisatie (VOO), die ontstaan was nadat er in 1973 een verbod kwam op zeezenders. Veronica mocht vanaf dat moment per week 1 uur uitzenden en zou in 1976 uitgroeien tot een omroep met een C-status (een omroep met meer dan 100.000 betalende leden). Zowel de TROS als VOO zouden in Nederland de B-status (een omroep met 250.000 tot 400.000 betalende leden) behalen.

Nederland 3

Op 4 april 1988 beginnen de uitzendingen op de nieuwe zender Nederland 3. Eigenlijk wilde men een zender beginnen waarop samengewerkt zou worden met de Vlaamse omroep BRT, maar tot deze samenwerking is het nooit gekomen. Nederland 3 was een zender waarop vooral informatie, cultuur en sport werd vertoond. Naast de NOS zagen we op de zender vooral uitzendingen van ledenloze omroepen zoals RVU, Teleac en de Interkerkelijke Omroep Nederland (IKON). Met de komst van Nederland 3 verdwenen de wisselavonden op Nederland 2 en werden de zenders opnieuw ingedeeld. De NCRV, KRO, VARA, EO en een aantal kleinere omroepen kregen hun zendtijd op Nederland 1, terwijl de AVRO, TROS, VOO en VPRO op het tweede net te vinden waren. Door de jaren zijn diverse omroeporganisaties weer van zender veranderd. Zo ging de VARA naar Nederland 2, terwijl de AVRO naar Nederland 1 ging. Toen de VARA het daaropvolgende seizoen naar Nederland 3 ging, verplaatste de EO zich naar Nederland 2. Nadat Veronica in 1995 het publieke bestel had verlaten voor haar commerciële avontuur, werd de publieke omroep drie jaar later weer uitgebreid met de populaire jongerenzender Bart's Neverending Network (BNN).

Op 4 september 2006 ging de nieuwe programmering van de publieke omroep van start en hebben omroeporganisaties geen vast thuisnet meer, maar verzorgen uitzendingen op alle publieke netten. Datzelfde jaar wordt er ook een wetsvoorstel ingediend ter vervanging van de Mediawet van 1987. Hierdoor krijgen kleinere omroepen met minder betalende leden ook kans om uitzendingen te verzorgen. Door de val van kabinet-Balkenende 2 in 2006 werd dit wetsvoorstel niet aangenomen en moesten we nog tot 2008 wachten alvorens er alsnog een nieuwe mediawet zou komen. Zo zagen we het publieke bestel uitbreiden met zenders als MAX (vanaf 2005), Publieke Omroep Weldenkend Nederland En Dergelijke (POWNED) en Wakker Nederland (WNL) die beiden sinds 2009 op de publieke omroep te zien zijn.