FOK!toen: tornado verwoest Utrecht
FOK!toen verhaalt vandaag van de gruwelstorm en monstertornado's die ons land teisterden op 1 augustus 1674. Bij de storm vielen veel doden, meldden tientallen plaatsen zware schade en stortte het middenschip van de Domkerk van Utrecht in, om nooit meer herbouwd te worden.
Orkaan en tornado's veroorzaken dood en verderf
UTRECHT, 01-08-1674. Tussen een uur of zeven en half negen in de avond raasde een zeer zware zomerstorm met 70 tot 80 km/u over de Republiek. Het onweersfront wist twee grote tornado's te produceren. Eén raasde over de lijn Antwerpen-Gouda-Amsterdam naar de kop van Noord-Holland, de ander van Turnhout langs Tiel en trok dwars door de stad Utrecht.
Daar brachten storm en tornado samen een dermate grote ravage teweeg, dat stadskunstenaar Herman Saftleven een jaar later werd gevraagd de vernielde straten, kerken, molens, muren en gebouwen te tekenen. Dat deed hij met zulk verbazingwekkend detail dat het eeuwen later nog lijkt alsof je foto's op een nieuwssite bekijkt.
Schade Utrecht: een overzicht van tekeningen
Elk linkje hieronder linkt naar een willekeurige Saftleventekening van de Domkerk-ravage.
De stad kreeg het zwaar te verduren, maar de schade was vaak zeer plaatselijk. Het middenschip van de Domkerk werd als laatst afgebouwd en men wilde voor een dubbeltje op de eerste rij zitten. De constructie was niet sterk genoeg en werd niet genoeg ondersteund. Toen de tornado over het (nu) Domplein raasde was het dan ook snel gedaan. Tegelijkertijd stonden bomen vijftig meter verderop nog overeind en werd de Domtoren zelf niet eens licht beschadigd.
De Pieterskerk en drie andere kerken verloren hun toren, de Bemuurde Weerd was vernield, evenals de Gasthuissteeg, het Sint Jakobsgasthuis en verschillende boerderijen en stenen huizen in de omgeving. Ook de stadsmuur faalde schromelijk: de Pellucussenpoort en de Catharijnepoort raakten beschadigd, de Snijderstoren stortte volledig in en ook de Weerdpoort was er slecht aan toe.
Stormschade elders in Nederland en Europa
Eerder al zorgde de storm voor vernieling ten zuiden van ons: Brussel meldde hagelstenen 'als knickers', in Antwerpen stortte de brug over de Schelde in en 'te Straetsburgh vielen Hagelstenen als Kinderhoofden.' Kerken en kerktorens in heel het land stortten in, in getroffen dorpen bleef geen schoorsteen of dakpan op z'n plek.
Mede door de intensiteit van de storm is het één van de best omschreven meteorologische verschijnselen in ons verleden. Koopman Gerrit Jansz. Kooch beschreef het pad van de storm in een rijmdicht van 139 coupletten. Hij dicht het ooggetuigenverslag van een boer:
hij dacht: dit schijnt hier wel een spook
ben ick in slaap, of droom ick oock
en 't is hier niet als van te vooren
men sie hier geen hooy op het lant
daer staen geen boomen op de kant
en ginder mis ick oock een tooren
Hele bomenrijen, tig torenspitsen en jaarvoorraden hooi verdwenen, opnieuw plaatselijk. In Amsterdam werden in de haven schepen losgeslagen door de storm, maar bleven iets verderop een paar lege vaten onaangeroerd staan. Hetzelfde patroon door heel het land: Haarlem meldde 0,0 schade, evenals andere westelijke dorpen en steden in Noord-Holland, terwijl het oostelijk deel ervan langs gekregen had.
Het KNMI heeft dankzij de vele ooggetuigenverslagen het stormfront weten te reconstrueren: die weerkaart is hier te zien. KNMI: “De onweersbui, met de smalle verwoestende slurf van de hoos, is in het centrum van Utrecht langs de Oude Gracht dwars over het middenschip van de Utrechtse Dom getrokken. Daarbij zijn windsnelheden van naar schatting 150 km/uur opgetreden.” Overigens raakte de tornado lang niet overal de grond; in Utrecht moet dat echter wel het geval zijn geweest.
Ruïnes Domkerk worden homo-ontmoetingsplek
Wellicht het saillantste deel van deze geschiedenis is dat de ruïnes van het middenschip tot in de 19e eeuw niet werden opgeruimd, waardoor rondom en onder het puin steeds vaker homoseksuele mannen kwamen die op zoek naar mannenliefde waren; uiteindelijk werd het een reguliere ontmoetingsplek.
Nadat de koster van de kerk één van de mannen had herkend terwijl die seks had met een ander op de tweede verdieping van de Domtoren, vond het stadsbestuur het 56 jaar na de storm in 1730 wel genoeg geweest.
Heksenjacht door heel het land
Er werden een aantal razzia's gepleegd op het Domplein en een heel aantal verdachten gearresteerd. Uit verhoren bleek dat er een heel landelijk netwerk voor homo's was en dat de Domkerk maar één van de vele homo-ontmoetingsplekken in het land was. In Utrecht werden er 18 homoseksuelen ter dood veroordeeld en gewurgd.
De heksenjacht op homo's zou vanuit Utrecht door heel 't land verspreiden. Van de 289 vervolgden werden er 70 gedood en een heel aantal gefolterd en verbannen. In Zuidhorn, Groningen greep ene Rudolf de Mepsche de gelegenheid aan om 22 politieke tegenstanders van homoseksualiteit te beschuldigen en te executeren; twee anderen werden op de pijnbank doodgemarteld.
'Utrechtenaar' = homo
Hoewel de gemeente Utrecht zich allang gedistantieerd heeft van de vervolging en er tegenwoordig een herdenkingssteen ligt waar ooit homoseks bedreven werd, zou door de vervolging het woord 'Utrechtenaar' uiteindelijk een synoniem worden voor 'homo'. Als een biljartbal van achteren werd geraakt, bijvoorbeeld, zei men 'die komt van Utrecht'. Utrecht was niet de enige plek die aan homoseksualiteit gekoppeld werd.
In de jaren '30 van de 20e eeuw begon de gemeente Utrecht actief het woord 'Utrechter' te gebruiken, zodat de bijbetekenis van het woord Utrechtenaar zou verdwijnen. Verrassend genoeg is dat gelukt: inmiddels is niet Utrechtenaar maar Utrechter het meest gebruikte woord voor een inwoner van de stad en weet praktisch niemand meer dat Utrechtenaar vroeger iets heel anders betekende.
Andere 'homo's': Grieken, Engelsen, Bulgaren...
Volgens het NRC zei men destijds ook 'hij is van de Franse ambassade', 'hij is Grieks georiënteerd', 'het is een Hagenaar', 'hij begaat de Engelse zonde' en 'hij speelt Italiaans.' Daarnaast meldt de krant dat 'bouger' of 'bogger', in het Engels nog als 'bugger' bekend, in de 15e eeuw gebruikt werd als woord voor 'sodomiet'. 'Bogger' zou van het woord 'Bulgaar' afgeleid zijn.
