Gorbatsjov spreekt zich steeds meer uit

Met zijn verjaardag in aantocht maakt Michail Gorbatsjov grapjes over zijn leeftijd, maar hij fronst als hij het erover heeft hoe Rusland terugvalt in het Sovjet-autoritarisme waaraan hij een eind dacht te hebben gemaakt.

In de bijna twintig jaar die zijn verstreken sinds de Sovjet-Unie onder zijn leiding uiteenviel is Gorbatsjov in zijn land op de achtergrond gebleven. Terwijl hij in het Westen een graag geziene gast was, vertoonde hij zich in Rusland nauwelijks in het openbaar. Maar nu de pijnlijke herinneringen aan de angst en het lijden die volgden op het uiteenvallen van de Sovjetunie aan het vervagen zijn treedt Gorbatsjov, die woensdag 80 wordt, meer naar voren en spreekt hij zich meer uit. Kort geleden uitte hij zelfs felle kritiek op Vladimir Poetin.

Erkenning
Hoewel zijn nalatenschap nog altijd omstreden is, begint Gorbatsjov in Rusland in elk geval enige erkenning te krijgen als oudere staatsman. Zo is er momenteel in een museum naast het Kremlin een grote fototentoonstelling te zien over het tijdperk-Gorbatsjov.

Gorbatsjov is nog net zo vitaal en gevat als toen hij aan de macht was. Het waren die vitaliteit en humor die destijds als een verademing werden ervaren in de wereld, die een reeks ziekelijke en zwijgzame Sovjet-leiders voorbij had zien komen.

"Ik kan niet geloven dat ik 80 ben en ik had niet gedacht dat ik het zou halen, maar ik wil hier niet in psychologische details treden", zei hij kort geleden gekscherend op een persconferentie. Zijn opmerkingen over de huidige stand van zaken in de Russische politiek waren duidelijk genoeg. Hij noemde Rusland een namaakdemocratie, waar het parlement en de rechterlijke macht niet onafhankelijk van de regering kunnen opereren. De grootste partij is volgens hem een slechte kopie van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

Hervormingen onder zijn bewind
Gorbatsjov, wiens pogingen om het Sovjet-systeem te hervormen tot de ondergang van dat systeem leidden, zegt dat veel van zijn democratische hervormingen zijn teruggedraaid en kan zijn minachting voor de huidige machthebbers niet verbergen.

"Ongelofelijk verwaand", zegt hij als hem wordt gevraagd naar premier Poetin en diens beschermeling president Dmitri Medvedev. Gorbatsjov beschuldigt Poetin, president van 2000 tot 2008, ervan van Rusland weer een eenpartijstaat te hebben gemaakt, door verkiezingen te manipuleren, de pers te censureren en andersdenkenden aan te pakken. Zelf gaf Gorbatsjov naar zijn zeggen een poging om een politieke partij op te richten op toen een medewerker van het Kremlin hem fijntjes meedeelde dat hij het kon vergeten dat de partij ingeschreven zou worden.

Gorbatsjov besefte destijds goed dat de hervormingen die hij wilde doorvoeren zijn eigen gezag zouden aantasten, maar dat deerde hem niet, zegt hij. Het land was nu eenmaal dringend toe aan verandering.

"Ik had van mijn macht kunnen genieten zoals politici voor mij hadden gedaan en politici nu weer doen", zei hij onlangs in een interview met de krant Novaja Gazeta, waarvan hij mede-eigenaar is. "Maar ik voelde dat het volk naar verandering snakte."

Gorbatsjov was 54 toen hij in maart 1985 secretaris-generaal van de Communistische Partij werd. Voor Sovjet-begrippen was dat jong en zijn toegankelijkheid vormde een groot contrast met zijn voorgangers. Reeds een maand na zijn aantreden kondigde hij vergaande politieke en economische hervormingen aan. De bevolking, al tientallen jaren onderworpen aan een onderdrukkend regime, was enthousiast. Hij hief de (binnenlandse) ballingschap van dissident Andrej Sacharov op, begon snel ontwapeningsonderhandelingen met het Westen, die in 1987 tot het INF-akkoord leidden, en beëindigde de oorlog in Afghanistan.

Maar terwijl hij in het Westen snel een icoon werd, maakte zijn populariteit in zijn eigen land door de ongunstige gevolgen van haastig doorgevoerde hervormingen een snoekduik. Zijn poging om het alcoholgebruik aan banden te leggen werkte averechts en hij slaagde er niet in de levensstandaard te verhogen, zoals hij had beloofd. Zijn campagne voor glasnost (openheid) slaagde wel. De pers mocht voortaan kritiek uitoefenen op de machthebbers en over de misdaden onder dictator Jozef Stalin schrijven.

De veranderingen gingen in sneltreinvaart door. In 1989 werden de eerste betrekkelijk vrije parlementsverkiezingen gehouden, die veel tegenstanders van het Kremlin aan een zetel hielpen. Gorbatsjov deed geen pogingen een eind te maken aan de protestbewegingen die op gang waren gekomen in Oost-Europa en die tot de val van communistische regimes hadden geleid. Ook Gorbatsjov zelf begon zijn greep op de macht te verliezen. De oude communistische garde beschuldigde hem van verraad en de progressieve krachten klaagden dat de veranderingen niet snel genoeg gingen.

Etnische conflicten, die tientallen jaren de kop waren ingedrukt, laaiden op en in alle vijftien Sovjet-republieken kwamen afscheidingsbewegingen op. Marktgerichte economische hervormingen leidden tot lege schappen en inflatie en een slecht voorbereide monetaire hervorming droeg verder bij aan de onvrede bij het publiek.

De oplopende spanningen mondden in augustus 1991 uit in een staatsgreep van communistische hardliners. De coup liep uit op een mislukking, maar de instorting van de Sovjet-Unie was in gang gezet. Nadat de leiders van een aantal republieken de Sovjet-Unie dood hadden verklaard trad Gorbatsjov op eerste kerstdag 1991 af als Sovjet-president.

Geweldloos
Velen hebben Gorbatsjov geprezen, omdat hij niet naar geweld heeft gegrepen om aan de macht te blijven.

"Hij stond voor een dilemma: hij kon de Sovjet-Unie alleen behouden door veel bloed te vergieten en dat deed hij niet", schreef Lilija Sjevtsova van de Moskouse afdeling van Carnegie Endowment, een denktank voor internationale politiek, in een commentaar. "Zelfs al voor de instorting van de Sovjet-Unie maakte Gorbatsjov de Sovjet-leider in zichzelf een kopje kleiner."

Gorbatsjov heeft er geen spijt van de hervormingen in gang te hebben gezet die hem uiteindelijk zijn baan kostten. "Ik kan het lot alleen maar dankbaar zijn, omdat het mij de kansen heeft gegeven die ik heb gehad", zei hij in een tv-interview. Wel spijt heeft hij van de fouten die hij heeft gemaakt. Hij geeft toe dat hij zijn vijanden onderschatte toen hij enkele dagen voor de geplande ondertekening van een akkoord dat de Sovjet-Unie had kunnen redden met vakantie ging. Aangemoedigd door zijn afwezigheid pleegden de communistische hardliners een staatsgreep.

"Ik had niet weg moeten gaan, het was precies wat ze wilden", zei Gorbatsjov vorige week. "Verraad", luidde zijn resolute antwoord op de vraag wat hij onvergeeflijk vindt.

Nog jaren na zijn aftreden werd Gorbatsjov in Rusland veracht. Velen hielden hem verantwoordelijk voor de instorting van de Sovjet-Unie en de economische neergang die het grootste deel van het volk zijn halve spaargeld kostte. Het overlijden van zijn vrouw Raisa in 1999 aan leukemie zorgde ervoor dat het publiek milder over Gorbatsjov ging denken.

Hij praat met veel tederheid over Raisa en zegt dankbaar te zijn dat hij 46 jaar gelukkig met haar getrouwd is geweest. "Ik wil graag geloven dat we elkaar in het hiernamaals weer zullen tegenkomen", zei hij in het zondag uitgezonden tv-interview.

Gorbatsjov viert zijn verjaardag woensdag met zijn familie en vrienden in Moskou. Op 30 maart woont hij een galaconcert bij dat ter ere van hem in de Royal Albert Hall in Londen wordt gehouden om geld in te zamelen voor de behandeling van leukemiepatiënten.