Man zat vijftien jaar in tbs zonder gek te zijn

Een Nederlander van Marokkaanse afkomst die bijna vijftien jaar in een tbs-kliniek zit, zal hoogstwaarschijnlijk worden vrijgelaten. Uit recent onderzoek in het Pieter Baan Centrum (PBC) blijkt dat Bensaïd N. (65) geen persoonlijkheidsstoornis heeft.

Diezelfde instelling kwam in 1994 met een tegengestelde diagnose, op grond waarvan N. naar een kliniek moest. Het Openbaar Ministerie in Breda heeft de rechtbank op basis van het nieuwe onderzoek geadviseerd N.'s tbs-behandeling te stoppen. Een woordvoerster: 'Hij heeft nu geen stoornis. Het recidivegevaar is sterk verminderd.'

Joe de Goeij, de advocaat van N., noemt de zaak uniek. 'Mijn cliënt heeft nog nooit verlof gehad in de vele klinieken waar hij heeft verbleven. Toch zal de rechter volgende week vrijdag de behandeling in de Pompekliniek beëindigen. Ik ben opgelucht dat eindelijk is aangetoond dat hij niets mankeert. N. is vijftien jaar ten onrechte van zijn vrijheid beroofd. Deze dwaling is vergelijkbaar met de Schiedammer Parkmoord. Dit zal als een bom inslaan in de tbs-sector.'

Bensaid N. sloeg in 1994 zijn vrouw op het hoofd met de platte kant van een bijltje. Ze raakte gewond, maar liep geen blijvende gezondheidsschade op. Vanwege poging tot doodslag kreeg N. een jaar celstraf en tbs, op grond van een rapport van het Pieter Baan Centrum. Hij zou verminderd toerekeningsvatbaar zijn en kampen met een 'ernstige, gecombineerde paranoïde en narcistische persoonlijkheidsstoornis'.

N. weigerde mee te werken aan een behandeling omdat hij niets zou mankeren. 'Daarom kan geen sprake zijn van genezing', stelt De Goeij. 'Hij is nooit gek geweest. Helaas is de foute diagnose uit 1994 klakkeloos overgeschreven door behandelaars die advies gaven over verlenging van de tbs-maatregel. Het was je reinste Kafka.'

De Maastrichtse hoogleraar forensische psychologie Corine de Ruiter oordeelt hard. 'Zonder therapie kan een ernstige persoonlijkheidsstoornis niet verdwijnen. N. had dus geen stoornis.'

De Ruiter kent het dossier, dat ze in 2003 op verzoek van De Goeij bestudeerde. Ze pleitte destijds vergeefs voor beëindiging van de behandeling.

'Dit is geen incident', zegt ze. 'Ik ken meer tbs'ers die geen stoornis hebben. Ze worden de dupe van een grote mate van ondeskundigheid van rapporteurs, behandelaars en het PBC. Onderzoeksmethoden zijn verouderd en er is onvoldoende zelfkritiek en reflectie.'

Het is misgegaan omdat de Marokkaan N. is beoordeeld naar Westerse maatstaven, stelt Joop de Jong, hoogleraar culturele en internationale psychiatrie aan de VU in Amsterdam en de University School of Medicine in Boston (VS). Hij sprak N. in 2003 in het kader van een contra-expertise. Volgens De Jong lijkt N. narcistisch en paranoïde, maar is hij dat niet. Zijn trotse, wantrouwende houding is 'met Westerse ogen verkeerd geïnterpreteerd'.

Dat N. voor een relatief klein delict vijftien jaar heeft vastgezeten, noemt De Jong 'een pure schande'. 'De oude diagnose van het PBC was niet onderbouwd. N. is meer dan tien jaar niet aan een gedegen persoonlijkheidsonderzoek onderworpen. Dat raakt aan een schending van zijn mensenrechten.'

Het nieuwe, doorslaggevende onderzoek van het PBC is afgedwongen door De Goeij. Hij overtuigde N. van de noodzaak voor één keer mee te werken. De conclusie is dat zijn cliënt 'niet voldoet aan de kernmerken van een persoonlijkheidsstoornis'. Hij heeft een achtervolgingswaan, maar dat is volgens deskundigen irrelevant. Acuut recidivegevaar is er niet.

'Als N. in een ver buitenland in een kliniek had gezeten, zouden we spreken van misbruik van de psychiatrie', stelt De Jong. 'Instellingen komen ermee weg, omdat rechters het niet aandurven tegen een advies in te gaan. Ik zie dit vaak gebeuren bij migranten die ik forensisch beoordeel, dus ik veronderstel dat het een veel algemener probleem is.'

Het ministerie van Justitie wil niet ingaan op de zaak, maar stelt dat tegenwoordig meer aandacht wordt besteed aan de culturele achtergrond van tbs'ers en hun behandeling. Er loopt onderzoek naar 'knelpunten'.

De Ruiter pleit voor meer maatregelen. 'Ik hoop dat rechters en behandelaars een slapeloze nacht hebben hierover. Hun beslissingen hebben grote impact. Bij twijfel moeten ze vaker contra-expertises toestaan.'

Man zat vijftien jaar in tbs zonder gek te zijn  (foto: DAG)