70's-dystopieën

Under the spreading chestnut tree
I sold you and you sold me
There lie they, and here lie we
Under the spreading chestnut tree

In de brugklas las ik, in de Nederlandse vertaling, voor het eerst 1984 van George Orwell. Met het lezen ervan werden twee zaken geboren: mijn politieke bewustzijn en mijn voorliefde voor dystopische en (post-)apocalyptische toekomstbeelden. Ervóór wist ik wel dat Kok de premier was en Fortuyn zijn grootste opponent, maar daar hield het  wel zo'n beetje op. Mijn idee van een goed apocalyptisch verhaal kwam niet veel verder dan Independence Day. Dat veranderde gelukkig snel.

Sindsdien heb ik talloze boeken verslonden en tig films vaak meermaals gekeken, die allemaal voldoen aan minstens één van twee criteria: een dystopische toekomstwereld waarin de overheid een allesomvattend en allesverslindend monster is geworden, en/of een culminatie van menselijke fouten en agressie die leidt (voor, tijdens of na de verhaallijn) tot een onherroepelijk vernietigen van de samenleving zoals wij 'm kennen, met een giftige, deprimerende post-apocalyptische wereld waar anarchie heer en meester is.

Er zijn tientallen boeken geschreven in de afgelopen decennia, sinds H.G. Wells, George Orwell en Aldous Huxley de genres van post-apocalyps en dystopie openbraken. Veel makkelijke pulp, maar ook literatuur die je, al lees je het maar één keer, nooit zult vergeten – fantastische werken als Nevil Shute's On the Beach, Cormac McCarthy's The Road en Ira Levin's This Perfect Day. De eerste twee zijn (respectievelijk matig en heel goed) verfilmd in 2000 en 2010, de laatste is echter voor vele regisseurs en studio's al sinds het verschijnen in 1970 een heet hangijzer.

Al Ira's andere boeken zijn verfilmd: A Kiss Before Dying, Rosemary's Baby, The Stepford Wives, The Boys from Brazil, Sliver en Son of Rosemary. De enige reden dat This Perfect Day nog niet is aangepakt, is het feit dat de bizar gedetailleerd omschreven toekomstwereld van Levin tot dit tijdperk van special effects nooit mogelijk is geweest. Alle mensen zijn in deze toekomst dezelfde kloon; alle mannen lijken dus op elkaar, alle vrouwen idem. Het budget voor acteurs hoeft dus niet zo hoog te zijn, je hebt er maar een paar nodig, maar de rest is vrijwel onfilmbaar. Zo wordt het project, zelfs in deze tijd, nog steeds omschreven in Hollywood: “onfilmbaar.” Helaas.

In al deze films zijn twee types overheid te onderscheiden: de goedaardig kwaardaardige, en de kwaadaardig kwaadaardige. Of, om ze bij de bron te pakken, Brave New World versus 1984. Beide totaal in controle, beide met burgers die absolute onvrijheid kennen. De één, echter, speelt zich doorgaans af in een soort paradijselijk maagdelijke wereld vol blits, bling en design, vol geforceerde feelgood en een heel spectrum aan opgedwongen drugs om de bevolking zo emotieloos mogelijk te houden. Het andere type is overbekend: Big Brother Is Watching You – een 'wereld anno nu', maar extreem verpauperd, met een gruweloverheid van jewelste. Het is de geliktheid van een Star Wars-­design versus de treurnis van V for Vendetta.

Gelukkig zijn er genoeg verhalen als Ira Levin's This Perfect Day wél op film vastgelegd. Veel van die films flopten gek genoeg dramatisch, maar worden achteraf bijzonder gewaardeerd om de originele verhalen, alsook de inkijk die ze middels hun 'toekomstvisie' geven in de tijd waarin ze gemaakt zijn. V waarschuwt voor een overheid die Bushiaans regeren iets te letterlijk is gaan nemen, Orwell's meest duistere toekomstvisie is die van een absoluut totalitair communisme, Brazil waarschuwt tijdens Thatcher en Reagan voor een leeg consumentistisch toekomstbestaan met een bureaucratie die zijn weerga niet kent – Vogons meet Idiocracy.

In het omlijnde kader zijn er de afgelopen decennia bijzonder memorabele films gemaakt: A.I.: Artificial Intelligence, The Matrix, V for Vendetta, Twelve Monkeys, The Road, Brazil en ga zo maar door. Dé Gouden Eeuw van dystopieën lijkt echter al een jaar of dertig voorbij. Van ruwweg 2001: A Space Odyssey in '68 tot Mad Max in '79, blijken de jaren zeventig een ware goudmijn van werkelijk fantastische 'gruwel-science-fiction', en voor zo'n lijst is Star Wars niet eens nodig. En, zoals gezegd, is eigenlijk elk van de seventies-dystopieën een unieke inkijk; niet in de toekomst, maar in de samenleving van toen.

Alle aspecten die we van District 9 tot Blade Runner tegenkomen, werden geboren in dit vrije tijdperk dat op ramkoers lag met het verleden - een samenspel van de hippies, de anti-Vietnambeweging, de burgerrechtenbeweging, de feministen en een Hollywood dat sinds midden jaren zestig de koers 180 graden draaide, onder invloed van het Italiaanse neorealisme van Rossellini en Fellini, alsook de daarop gestoelde Franse Nouvelle Vague van o.a. Jean-Luc Godard. Niet alleen kon er opeens worden gevloekt, geneukt en geschoten in films, als nooit tevoren, ook konden onderwerpen aan de kaak gesteld worden waar Oud Hollywood nooit aan had durven beginnen, en zeker niet zo artsy-fartsy-fancy-pansy als New Hollywood deed in de seventies.

Een wereld waarin zelfstandig denken niet mag en alle boeken worden verbrand door een soort geheime dienst-brandweermannen. Een computer die op een reis naar Mars besluit om de bemanning die 'm wil uitzetten, te vermoorden. De laatste man op aarde. Soylent Green aan je bevolking voeren. Een man met een missie om de laatste planten op aarde te vernietigen. Iedereen moet sterven op z'n dertigste – en ga zo maar door. Bijzonder innovatieve films, die vaak met een vrij laag budget een voor die tijd ongekend gedetailleerde toekomst scheppen. Elk van de films in de lijst hieronder is daarom al een aanrader.

In vrijwel alle films in het rijtje valt nog één ding boven alles op: de positie van de vrouw in elk van die toekomstvisies. In Logan's Run zijn alle vrouwen bloedmooie, vrij oproepbare sekspoezen met weinig kleding aan. In Soylent Green zijn vrouwen 'interieur' van de flats van rijkelui; doet het vrouwelijk meubelstuk niet exact wat de eigenaar wenst, dan wordt ze ingeruild voor een ander en zal ze op straat werkloos moeten bedelen om voedsel. En in THX 1138, waar liefde verboden is, wordt het stelletje betrapt tijdens het bezwangeren, waarna de man opgesloten wordt in een gevangenis zonder muren, maar de vrouw vermoord zodra ze heeft gebaard.

We kijken natuurlijk vanuit een Pamela Anderson-MTV-Dr. Schumacher-wereld van doelloos consumentisme en een bizar hoog eisenpakket voor vrouwen, naar films van twee generaties terug. Toch zijn er gelijkenissen: nog steeds verdienen vrouwen minder (terwijl ze hoger opgeleid zijn), en net als in de '70s-visies lijken de 1e, 2e en 3e Feministische Golf verder in het verleden dan ooit.
Het blijft treurig dat die dystopische hernieuwde seksualisering van de ooit vrijgevochten vrouw, veertig jaar later eerder dichterbij dan verder weg is gekomen. Als ik een vrouw was zou mij al na vijf minuten luchtjesreclames of drie advertorials in Cosmopolitan spontaan de moed in de schoenen zakken.

We spreken hier over een periode die maar een paar jaar na de midden-sixties plaatsvond, nog geen decennium na de fusie van Beatlemania, Vietnamprotest, Feminisme, Rechtenbeweging en Beatniks. Prevaleerde toen de rigide rolverdeling nog van de werkende man boven de barende, zogende en huishoudende vrouw, en werd het daarom door de filmmakers gezien als 'normaal' dat vrouwen in de toekomst ook misbruikt worden als compleet onderdanige seksslavinnen? Of moeten we het juist zien als een waarschuwing in een tijd waarin actief geknokt werd voor vrouwenrechten, dat in de allerslechtste visie van de toekomst de vrouw weer 'terug bij af' is? Dat het dus eigenlijk kritiek is op het nog niet veranderde, nog vrouwonvriendelijke deel van de seventies-samenleving?

Bij deze hoop ik dat lezers die er meer over weten of kunnen zeggen (bijvoorbeeld door de tijd zelf meegemaakt te hebben), zich opgeroepen voelen hun duit in het zakje te doen. Ik ben bijzonder benieuwd hoe de vork van feminisme versus vrouwen als wegwerpartikelen, nou precies aan de steel zit. Indien u reageert: bij voorbaat dank. Aan de lijst hieronder zie je echter wel duidelijk dat men in verschillende decennia voorkeur heeft voor verschillende types films, steeds met een andere insteek op het fenomeen dystopie. In de seventies enge 'perfecte' toekomstwerelden, in de sixties en eighties vernietiging door kernwapens, in de nineties en zeroes vooral veel nauwelijks verhulde kritiek op de huidige samenleving – slaafs consumentisme, dumbing down, ('anti')terreur-politiek.

Zoals beloofd krijgt u bij deze in elk geval mijn (incomplete) lijst van Late-60's-Tot-Eind-70's-Dystopieën. Omdat ik nog niet alles heb kunnen kijken, staat er een asterisk voor de films die ik al heb gezien; aanraders zijn dikgedrukt. Eventuele aanvullingen of tips zijn vanzelfsprekend meer dan welkom.

*On the Beach – 1959
*The Time Machine – 1960
*The Trial – 1962
*The Last Man on Earth – 1964
*Alphaville – 1965
*Fahrenheit 451 – 1966
*The Planet of the Apes – 1968
*2001: A Space Odyssey – 1968
No Blade of Grass – 1970
*THX 1138 – 1971
*A Clockwork Orange – 1971
*The Omega Man – 1971
Z.P.G. – 1972
*Conquest of TpotA – 1972
*Soylent Green – 1973
Sleeper – 1973
Zardoz – 1974
A Boy and His Dog – 1975
Rollerball – 1975
Death Race 2000 – 1975
Futureworld – 1976
*Logan's Run – 1976
*Eraserhead – 1977
Mad Max – 1979
Stalker – 1979
Mad Max 2 – 1981
Escape From New York – 1981
Blade Runner – 1982
*Testament – 1983
*Threads – 1984
*Nineteen-Eighty-Four – 1984
Mad Max Thunderdome – 1985
*The Quiet Earth – 1985
*Brazil – 1985
Robocop – 1987
They Live – 1988
Total Recall – 1990
*The Hudsucker Proxy – 1994
*Waterworld – 1995
Strange Days – 1995
*Twelve Monkeys – 1995
Gattaca – 1997
Dark City – 1998
*Pleasantville – 1998
*The Matrix – 1999
Battle Royale – 2000
*On the Beach – 2000
Metropolis – 2001
*A.I.: Artificial Intelligence – 2001
*Minority Report – 2002
*Equilibrium – 2002
*Reign of Fire – 2002
*28 Days Later – 2002
*I Robot – 2004
*V for Vendetta – 2005
Serenity – 2005
*Idiocracy – 2006
*Children of Men – 2006
A Scanner Darkly – 2006
*28 Weeks Later – 2007
*I Am Legend – 2007
*The Road – 2009
9 – 2009
*District 9 – 2009
*The Book of Eli – 2010