Wat je wilt

Filosofen die in determinisme geloven, stellen dat de toekomst niet meer is dan het gevolg van de huidige stand van het universum en de natuurwetten. In theorie staat dus vast waar ieder deeltje vandaan komt en waar het heen zal gaan. Aangezien ook onze hersenen uit deeltjes bestaan die zich aan de wetten van de natuur moeten houden, worden al onze herinneringen, al onze gedachten, en al onze beslissingen volledig gedicteerd door natuurwetten. Of jij het hier mee eens bent of niet, heb je zelf niet in de hand. Je denkt misschien van wel, maar ook dat denken is niet meer dan een complex spel van chemicaliën, elektronen en natuurwetten in je hoofd.

Toen dit besef alweer een aantal jaar geleden tot me doordrong, had dat een enorme invloed op me. Eerst was ik nog een nihilist die niet geloofde dat het leven een doel had, en ik worstelde met de vraag wat ik dan wel met mijn leven zou willen doen. Nu werd ik opeens geconfronteerd met het feit dat ik geen vrije wil had, en geen kans om mijn toekomst naar mijn wensen te vormen. Zelfs mijn wensen voelden niet meer aan alsof ze van mij waren, maar me werden opgelegd.

De enige manier om nog een beetje fatsoenlijk door te kunnen gaan met leven was door deze theorie te verbannen naar het hok met latente kennis, waar bijvoorbeeld ook mijn ideeën over "het einde van het heelal" en "hoe kan ik weten dat dit geen droom is" opgeslagen liggen. Af en toe mag een dergelijk onderwerp uit het hok komen en ronddwalen door mijn gedachten, maar alleen onder streng toezicht. De ironie is wel, dat aangezien ik geen vrije wil heb, niet helemaal duidelijk is wie de toezichthouder is en wie er ronddwaalt.

De eerste vraag die je dan tijdens dat ronddwalen tegenkomt, is natuurlijk of de mens meer is dan een verzameling deeltjes en natuurwetten of niet. Is denken enkel en volledig een proces van de hersenen, of heeft de mens een immateriële ziel die vrije keuzes kan maken? Ik ben zelf niet erg religieus, en geloof het eerste. Wat niet wil zeggen dat ik niet in meer geloof dan we nu kennen, maar wel dat als er meer is, dat zich ook voorspelbaar volgens wetten en formules zal gedragen, maar dat komt later. Het bovennatuurlijke laten we nu even voor wat het is.

Voor alle duidelijkheid: daarmee nemen we dus tevens afscheid van het fatalisme, de leer dat de toekomst het heden noodzakelijk maakt. Het verschil tussen determinisme en fatalisme is klein, maar belangrijk. Een fatalist gelooft dat de toekomst vast staat, en dat het Lot of God zal zorgen dat alles wat moet gebeuren om die toekomst te realiseren zal gebeuren. Een determinist gelooft echter dat de toekomst een noodzakelijk gevolg van het heden is, en het heden weer een gevolg was van het verleden. De toekomst ligt misschien vast, misschien ook niet, maar zal altijd slechts de volgende schakel zijn in een keten die in het verleden is begonnen.

Terug naar de vrije wil - hoewel dat door de theorie van het determinisme uitgesloten wordt, is de discussie rond vrije wil zelfs onder natuurkundigen nog niet afgesloten. De oorzaak daarvan vinden we in de kwantummechanica. Hier blijkt namelijk dat deeltjes, individueel gezien, zich niet voorspelbaar gedragen. Als je alle krachten kent die op een deeltje werken, zou je moeten kunnen voorspellen wat dat deeltje gaat doen. In de kwantum mechanica blijkt die voorspelling echter niet altijd te kloppen. Waar het verschil tussen theorie en praktijk vandaan komt weten we niet. Wel is waargenomen dat een deeltje zich zelfs binnen deze onzekerheid aan wetten houdt. Zo weten we dat er bepaalde mogelijkheden zijn, en dat er bepaalde onmogelijkheden zijn. Ook weten we dat er een vaste kans is wat een individueel deeltje gaat doen. Als we miljoenen deeltjes volgen, zal een van tevoren vaststaand percentage uitkomen waar we verwachten. Nooit zal ook maar een enkel deeltje uitkomen waar we het onmogelijk achten. Dit alles lijkt aan te tonen dat er krachten of wetten zijn die we niet kennen, maar het zou nog altijd kunnen dat de natuur gewoon onzeker is, al is het binnen bepaalde normen. Het zou dus kunnen dat de toekomst niet vaststaat, maar deze onzekerheid maakt onze beslissingen eerder toevallig dan dat zij ons een vrije wil geeft.

Maar wat is dat dan eigenlijk, vrije wil? Als iemand beslist, bewust of onbewust, zal hij alle informatie in zijn hoofd afwegen via een natuurkundig proces. De informatie die het beslissingsproces in gestuurd wordt, bevat naast alle kennis en ervaring ook de wensen van die persoon. Honger, geilheid, hebzucht, slaap, alles wordt gewogen op voor- en nadelen, en uiteindelijk wordt er gekozen. Biologisch gezien is die beslissing de wil van die persoon. Als die persoon iets anders zou hebben gewild, bijvoorbeeld omdat de omstandigheden anders zouden zijn geweest, is het volledig aannemelijk dat die persoon een andere keuze had kunnen nemen. Onze wil is dan misschien niet vrij, maar we kiezen wel voor wat we biologisch gezien willen.

De gedachte dat je geen vrije wil hebt, kan in eerste instantie beklemmend zijn, vooral omdat het zo anders is dan hoe je je eigen gedachten ervaart en wat ons geleerd wordt. Maar het betekent ook dat je alles wat je ooit gedaan hebt niet beter had kunnen doen, het was namelijk het enige wat je kon doen. Je keuzes zijn een optelsom van wat je weet en wat je wilt, en de uitkomst kan nooit fout zijn. De ethische en maatschappelijke implicaties daarvan zijn zo verstrekkend, dat het verbazend is dat daar niet meer aandacht aan besteed wordt. Maar daarover meer in de volgende column.